Unha novela descoñecida do xornalista estradense José María Sánchez Brea.
Cando hai uns anos pescudaba información sobre o xornalista e agrarista dezao Jesús Iglesias Surribas, dei co arquivo de Manuel Vigide Fondevila, quen fora dirixente da Sociedade Agraria de Gresande nos anos vinte. Entre as cartas, folletos e un curioso e extenso diario dos seus soños, que conservan en Vilatuxe os seus sobriños, figuraba un libriño de 39 páxinas titulado La caída de un cacique. O folleto, en moi mal estado de conservación por mor da humidade e un pouco raído, fora editado na Habana en 1922. O seu autor era o estradense José María Sánchez Brea.
A obra foi esquecida e non hai ningunha referencia bibliográfica sobre ela, como tampouco se coñece moito sobre a traxectoria do seu autor. Pero non deixa de ter interese. A novela reflicte a preocupación pola instrución, unha constante nos emigrados galegos, que se topan cun destino laboral condicionado por non ter capacitación. A través da educación pretenden romper os obstáculos que impiden a mobilidade social. Tamén mostra a influencia sociopolítica dos emigrados nas súas comarcas de orixe. Nela faise patente como desde Cuba ou Arxentina se planifican e desenvolven os programas da loita agraria das nosas comarcas. De feito, entre os papeis de Manuel Vigide tamén está o Regulamento do Club Lalín da Habana (a sociedade que promove a construción de escolas e a loita anticaciquil) e o Regulamento das Escolas da Unión del Partido de Lalín en Bos Aires.
La caída de un cacique ten un subtítulo ben significativo: Novela de la vida real interpretando las veraces tramas políticas rastreras y el despertar de los pueblos oprimidos. No prólogo, o propio autor sinala que o seu único obxectivo é dar a coñecer “el peso abrumador de la rémora caciquil” para o que vai ser lacónico, eliminando os detalles e concentrándose na exposición do argumento, co que tamén quere conseguir que o libro, ao ser máis curto, sexa máis barato e poida ser mercado por todos os seus destinatarios (os emigrados cubanos que deberían envialo aos seus lugares de orixe). Di tamén que omite datas e lugares para facer así aplicable o relato a calquera lugar de Galicia.
Non ten, xa que logo, a obra, ningunha pretensión literaria, tal e como o autor recoñece, constituíndo máis ben unha especie de novela exemplar. Pero ten un gran valor documental ou quizais mellor, político, pois constitúe todo un programa de acción para a loita anticaciquil.
Fagamos un resumo do argumento: Unha comarca dunha apartada rexión de Europa, que vive da agricultura, e onde só hai unha escola, está dominada polo fidalgo Federico Roxal e o cura. Hilario Viñol, un dos veciños, non envía ao seu fillo Enrique á escola, pois como lle ensinan o cura e o fidalgo, saber ler só lle convén aos que queren marchar para América. Cando Viñol acode ante o cacique solicitándolle diñeiro para redimir ao fillo do servizo militar, Roxal préstallo coa condición de que envíe ao fillo a América onde poida gañar o necesario para devolverllo, pensando que sen instrución Enrique nunca conseguiría o diñeiro suficiente. O fillo emigra a Cuba, empregase nunha “hacienda” e seguindo os consellos do capataz matricúlase nunha escola nocturna. Ao rematala consegue un emprego nas oficinas, ao tempo que estuda unha carreira e acaba facéndose co posto de Administrador da compañía. Pero durante todo ese tempo non puido enviarlle diñeiro ao pai para saldar a débeda, e Hilario ten que ir vendendo as leiras e queda na miseria, véndose obrigado a emigrar. Casualmente remata traballando na mesma facenda da que o seu fillo é administrador, e este, ao recoñecelo, decide regresar con el e liquidar as débedas. Instálase na aldea e monta un negocio. Entra en contacto co doutor Ramiro de Larelle, tamén oposto ao caciquismo de Roxal e xuntos emprenden unha campaña para presentar ao médico como deputado a Cortes. Describe o autor as múltiples artimañas que utilizaban os caciques para conseguir a vitoria nas eleccións, sinalando incluso como algúns estanqueiros narcotizaban o tabaco que lle vendían aos opositores para que non puideran acudir a votar. Pero nesta ocasión non o conseguen, pois co traballo de Enrique, Ramiro é elixido deputado. E desde o Congreso consegue que fagan presas no río para regar a comarca, que chegue o ferrocarril, a construción de pontes e estradas e a instalación de escolas. Finalmente crean un Banco para proporcionar crédito aos negocios que se van creando na que xa é unha próspera comunidade.
Como exclama o pai de Enrique: “Maldita ignorancia! Maldito caciquismo! Y bendita sea la escuela!”. Esta podería ser a ensinanza desta historia.
Pero temos que falar tamén do seu autor. José María Sánchez Brea naceu na parroquia de San Pedro de Ancorados, no concello da Estrada o 15 de maio de 1888. Era fillo de Alejos Sánchez Sánchez, un labrego natural de Mesos (Frades) que casara en Ancorados con María Carmen Brea. José María emigrou a Cuba, sen que saibamos da súa traxectoria na illa, salvo que casou coa emigrante catalá Josefa Albertí, coa que tivo dous fillos, ata que publica a novela La caída de un cacique en 1922. Era coñecido nos ambientes xornalísticos da emigración galega e dirixiu o periódico Ideal Gallego, que co subtítulo Paladín de la cultura, defensor de la colonia gallega de Cuba y órgano oficial del Comité Representativo de las Sociedades Gallegas de Instrucción editouse na Habana entre 1925 e 1930. Pertenceu á Sociedade Hijos del Ayuntamiento de La Estrada da que chegou a ser secretario e tamén foi secretario da sección de cultura do Centro Gallego da Habana.
Retornado á Estrada, fundou unha academia onde se impartían clases para adultos, contabilidade, correspondencia e teneduría. Integrouse no Centro de Emigrados no que formaba parte da Comisión de Prensa e en outubro de 1931 foi elixido Secretario da Federación Agraria da Estrada. Colaborou coa prensa estradense e tamén escribiu no periódico La República de Silleda que dirixía Manuel Brea Abades.
O 24 de novembro de 1931 aparece o periódico La Vanguardia, subtitulado Semanario de izquierdas, no que José María Sánchez Brea comparte a dirección con Rafael Verea. O semanario, órgano do Partido Radical-Socialista da Estrada, está nas rúas ata finais de 1933. Durante eses anos o noso protagonista continúa coa actividade na Federación de Labradores e participa en actos políticos republicanos. Tamén é un convencido autonomísta, integrándose no Comité local de Propaganda Pro-Estatuto en febreiro 1933 e intervindo nos mitins de propaganda estatutaria. Tamén foi membro do Comité Pro-Monumento a Pardo de Cela, que organizou o mestre lalinense Manuel González Rodríguez, xunto con Antonio Fraguas e Manuel García Barros.
En xaneiro de 1933 foi nomeado director de El Emigrado que xestionaban os Hijos del Ayuntamiento de la Estrada en Cuba, e permaneceu ao cargo do periódico ate agosto de 1935. Compartiu esta tarefa coa de correspondente do xornal El Pueblo Gallego e coa dirección da publicación La Tranca, un periódico satírico que puxo a andar a esquerda estradense para ridiculizar ao dereitista La Palanca. Despois da vitoria da Frente Popular nas eleccións de febreiro de 1936 iniciouse a campaña para o referendo do Estatuto de Autonomía, e volvemos atopar a Sánchez Brea como orador nos mitins que se celebran nas parroquias do concello da Estrada.
Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936, ten que agocharse ante o medo a ser detido e asasinado. Refuxiouse un tempo na casa do seu amigo o escritor e xornalista Manuel García Barros, disfrazado de xornaleiro, sobrevivindo cada xornada baixo a ameaza de que puidera ser a última e compartindo lecturas polas noites. Cando pasou a primeira onda represiva puido saír do seu agocho, e aínda que o seu procesamento foi sobresido, as autoridades franquistas abríronlle un expediente de responsabilidades políticas en 1940. Instalouse no Codeso, na parroquia de Aguións, e sobreviviu como viaxante uns anos. Morreu o 24 de abril de 1949.
Manuel Igrexas.
Historias de Deza 