Neste 2022 que remata fixéronse cen anos da aparición de Verdad y Justicia, acontecida un 18 de abril de 1922. Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que chegaran de Cuba uns meses antes, botaron a andar o bisemanario desde un local alugado na parroquia de Prado.
Máximo López Carral, fundador e director de Verdad y Justicia.
“Coñecín un Lalín sen bancos, sen instituto, sen colexios privados, sen grupos escolares do Estado. Sen tantos ricos nin tantos cartos, pero tiña algo Lalín que hoxe xa desapareceu, un xornal que se chamaba Verdad y Justicia.”
Así o lembraba Laxeiro n’Os escritos de Don Ramiro, unha das poucas referencias que se poden rastrexar sobre esta excepcional experiencia xornalística que semella sepultada no esquecemento. O periódico Verdad y Justicia que o de Botos coñeceu nos seus anos na Habana, debeu deixar nel unha fonda pegada que aínda permanecía na memoria moitos anos despois.
E efectivamente, Verdad y Justicia foi un periódico valente que fixo honra ao seu título sostendo unha dura campaña a prol da xustiza, apoiando o movemento agrarista contra o rancio caciquismo que imperaba en Deza, coas únicas armas da razón e a verdade.
Non se conservan exemplares e malamente podo reconstruír a historia deste xornal a través das referencias que del fan algunhas publicacións da época.
Que fixo posible a edición dun medio tan crítico co poder na nosa comarca? Conxuráronse por esas datas varios factores: O empuxe dos emigrados cubanos, o rexurdimento do agrarismo lalinense, e a fundación da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.
Pódese rastrexar a orixe no periódico uns anos antes. Algúns membros da sociedade Hijos de Lalín da Habana viñan insistindo dende a súa creación en 1910, na necesidade de apoiar ás sociedades agrarias na súa organización e defensa. A primeira noticia que temos sobre a intención de crear un xornal agrario en Lalín data de 1914, cando Máximo López, apoia unha proposición de Felipe Sánchez para a axudar ás sociedades agrarias, facéndoa extensiva á creación dun periódico que defenda as súas posicións.
Pero hai que agardar a 1920 cando se crea a sociedade Club Lalín da Habana, que se propón como un dos seus fins “Propender a la estabilidad de un periódico en dicho Ayuntamiento que sirva de vocero defensor de los principios que sustenta este Reglamento.”
O proxecto materializouse logo da viaxe de Maximino López Carral, dirixente de Hijos de Lalín e Club Lalín da Habana coa súa familia a Galicia a finais de 1921, instalándose na parroquia natal de Moneixas.
O movemento agrario era vizoso en Deza a principios dos anos vinte logo da fundación de novas sociedades en Lalín, Agolada, Rodeiro e Silleda, culminando coa constitución da Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín formalizada o 11 de decembro de 1921, coas sociedades de Gresande, Vilanova, Prado, Bermés, Anzo, Filgueira, A Balouta, Goiás, Botos e as dos concellos de Dozón e Agolada.
En xaneiro 1921 constituíuse na capital arxentina o Comité auxiliar de las sociedades agrícolas y culturales del partido de Lalín en Buenos Aires co propósito de “defender os intereses e dereitos dos labregos a fin de mellorar a situación precaria que os oprime”. E nese mesmo mes bota a andar a sociedade Unión del Partido de Lalín que se autotitula “Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el Partido”.
Con estes vimbios Maximino López e Jesús Iglesias Surribas, que tiña experiencia como impresor, inician a edición de Verdad y Justicia co obxectivo declarado de “fomentar la instrucción y la cultura y ser órgano de las Sociedades Agrarias del partido de Lalín”. Contan tamén coa colaboración de Jesús Filloy, o líder agrario de Cortegada, retornado de Buenos Aires uns anos antes, que se converteu nun dos redactores do xornal. O 18 de abril abriron os dezaos o primeiro número do xornal que saíu a rúa durante case tres anos cada quince días, coincidindo coas datas das feiras de Lalín,.
Un fragmento da única folla conservada de Verdad y Justicia.
Verdad y Justicia serviu de voceiro da campaña contra a anulación eleccións municipais de febreiro de 1922, nas que os agrarios obtiveran unha soada vitoria en Lalín, Silleda e Agolada. As eleccións foran invalidadas polo caciquismo alegando defectos formais, o que desencadeou unha vaga de mitins e protestas, ata que en setembro se celebraron novas eleccións en Silleda, Agolada e Rodeiro.
Desde o xornal lanzaron a idea de celebrar un congreso agrario das Sociedades de Lalín e A Estrada para asentar a colaboración entre elas, e o director, Maximino López participou no congreso Agrario de Tui de setembro de 1922.
Pronto se viu acosado polas autoridades e enfrontado coa Igrexa. O cura de Moneixas, Andrés Cajide, viña atacando ao director desde o púlpito acusándoo de masón e espiritista. Máximo sufriu tamén un atentado aínda que sen consecuencias.
Con este panorama, Máximo López decidiu retornar a Cuba coa familia embarcando no vapor Hammonia no porto de Vigo o 8 de setembro de 1922. O barco naufragou o día seguinte, Máximo e a familia salváronse e foron recollidos por un barco inglés que os levou a Southampton, desde onde volveron a Vigo para embarcar de novo rumbo a Habana.
Jesús Iglesias Surribas, administrador e despois director do periódico.
A Máximo López sucedeuno na dirección do periódico Jesús Filloy, que continuou coa mesma liña editorial. E consecuentemente, en xaneiro de 1923, o bispo de Lugo Plácido Ángel Rey prohibiu a “lectura e retención” do periódico en toda a diocese por conter proposicións heréticas, ser claramente naturalista e librecultista, defender proposicións malsoantes, escandalosas e impías, ademais de estar “escrito con pésima redacción gramatical”.
Cando en setembro de 1923 o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado e instaurou unha ditadura en España, Verdad y Justicia non desapareceu. Jesús Iglesias Surribas, que ocupara o posto de administrador, fíxose cargo da dirección. O periódico esquivou como puido a censura da ditadura, non sen polémicas.
A sociedade Unión del Partido de Lalín, que aceptara a correspondencia do periódico en Buenos Aires, pronunciouse en varias ocasións contra os artigos que se publicaban, acusando á dirección de abandonar os ideais agraristas. Protestou contra os escritos de Ricardo Rielo denigrantes para a sociedade. Antón Alonso Ríos publicou duros ataques á dirección da Federación, segundo el entregada a ditadura, que foron respondidos por Ramón Fernández Villar defendendo a liña colaboracionista das agrarias federadas.
Tamén desde El Despertar Gallego, o órgano da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales de Buenos Aires, Alonso Ríos, asinando como “El rugidor de la Selva”, atacou a Xesús Froiz, que publicaba as súas primeiras colaboracións xornalísticas en Verdad y Justicia co pseudónimo “El Cantor del Bosque”. Outro veterano agrarista, Jesús González Peña, saíu en defensa de Froiz.
Verdad y Justicia da conta da deturpación do programa agrario das sociedades e o seu control por políticos colaboracionistas coa ditadura como Cándido Soto, que se fai coa presidencia da Sociedade de Gresande en 1924. Isto desatou unha campaña de acoso contra o seu director, Jesús Iglesias, a quen ameazaron coa cadea por desertor ao non ter cumprido o servizo militar. Jesús marchou precipitadamente a Cuba en decembro de 1924 e o periódico esmoreceu.
Ao rematar a ditadura, os agrarios intentaron sen éxito reactivar o periódico, do que apareceu un único numero en decembro de 1929, baixo a dirección de Ramón Fernández Villar e cun editorial de Jesús Froiz.
Dez anos despois da súa desaparición, desde as páxinas de Razón, rememoraba Iglesias Surribas a súa participación no proxecto Verdad y Justicia:
“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de Verdad y Justicia, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos.”
Lalín, rincón gallego donde nací, villa de mis afectos y dolores, pequeña y alegre, de vastísimo horizonte dominador de encantador paisaje por la diversidad de matices que abarcan, por sus frondosas arboledas y exuberante vegetación, ¡cuántas prosperidades le deseé y cuán constante fue mi afán por su engrandecimiento, que no he visto cristalizar en realidad!
Así se expresaba Ramiro Goyanes Crespo nun artigo dedicado á súa vila datado en 1928.
A vida social e política do concello de Lalín durante o primeiro terzo do século XX sería difícil de entender sen a figura de Ramiro Goyanes, que foi, xa nun primeiro plano, pero moitas veces nun segundo e as máis delas na sombra, o artífice dunha boa cantidade de iniciativas e promotor de organizacións. O cemiterio, o hospitalillo, a Federación Agraria, as loitas polo poder municipal, teñen a súa pegada.
Porén, o que máis nos podería sorprender da súa biografía é que Ramiro Goyanes foi considerado en 1935 un dos primeiros literatos de España, e mesmo chegou a acadar o primeiro lugar nun concurso que organizaba unha popular revista da época.
Hoxe, o noso protagonista é unha figura practicamente descoñecida, a quen quizais se recorde polo seu sonoro apelido, de gran tradición na vila lalinense.
O seu pai, Jovita Goyanes Losada, foi un farmacéutico do Carballiño que acabou instalándose en Lalín logo do seu matrimonio en segundas nupcias con Segismunda Crespo Pampín, a filla de José Crespo Villar, o alcalde e cacique dese período. De tendencia radical (republicano-federal) nos anos da Revolución Gloriosa e democrático-progresista na Restauración, Jovita fora alcalde de Lalín entre 1863 e 1867 e despois deputado provincial.
Ao morrer a súa muller Segismunda, Jovita casou coa irmá, Avelina Crespo Pampín, e froito desta unión viu a luz en Lalín un 11 de xuño de 1871, Ramiro Goyanes Crespo, o primeiro dos fillos da parella.
Estudou o bacharelato no Instituto de Santiago de Compostela e Dereito na Universidade compostelá. Con 24 anos casou na capela da Casa de Des de Soutolongo con Juana Sotelo Santos. Dous anos despois presentouse ás oposicións para Rexistros da Propiedade en Madrid xunto co seu irmán Álvaro Goyanes e outros avogados lalinenses: Secundino Amigo, Manuel Fidalgo e Ángel Gontán. Todos, excepto Ángel Gontán, aproban as oposicións en xuño de 1898, ao pouco de nacer o segundo dos fillos das parella, Horacio, que morreu moi novo.
Ramiro foi nomeado ao ano seguinte rexistrador da propiedade de Vilalba, pero permutou a súa praza con Ricardo Vázquez Rey, que era o rexistrador de Lalín. Desde ese momento, xa instalado como rexistrador na nosa vila, onde van nacendo os seus fillos, prepara a súa carreira política. Neses primeiros anos do século XX é cando o seu tío, Antonio Crespo Pampín, adscrito ao Partido Liberal, se fai co poder municipal, converténdose no cacique comarcal e no representante do marqués de Riestra no distrito.
O primeiro cargo que ostentou foi o de representante en Lalín da Sociedade de Emigrados “Hijos del Partido de Lalín en Buenos Aires”, para o que foi nomeado ao pouco da súa constitución en 1909. Foi Ramiro Goyanes quen se encargou da instalación do cemiterio, o que xestionou o terreo para facer o hospitalillo e se fixo cargo da poxa das obras e de todos os trámites para a construción do edificio. Ramiro, até 1910 estaba vinculado politicamente ao seu tío, Antonio Crespo, pero a partir desa data e a través da súa amizade co conde de Romanones, un dos líderes do Partido Liberal, foi intentando ser encadrado como deputado a Cortes polo distrito de Lalín sen que as súas pretensións tivesen éxito.
Anuncio da puxa das obras do Hospitalillo, 1912.
E así chegamos a 1914. Nese ano as eleccións para deputados a Cortes polo distrito de Lalín presentáronse moi disputadas, pois había moito descontento coas actuacións caciquís nos concellos dezaos. O candidato encadrado polo distrito, que dende 1905 era feudo do Partido Liberal, era Ángel Álvarez Mendoza, un avogado que exercera como pasante no bufete de Montero Ríos e logo no do seu xenro Manuel García Prieto. Ángel Álvarez era o clásico deputado cuneiro, fora elixido en 1905 polo distrito de Castrojeriz (Burgos) e fracasou dous anos despois ao carecer do apoio ministerial. Recalou no distrito de Lalín e, grazas ao apoio de Montero Ríos e o beneplácito do marqués de Riestra, foi elixido deputado en 1910 polo artigo 29 da lei electoral (sen elección ao non presentarse máis que un candidato). Renunciou en 1913 ao ser nomeado subsecretario de Instrución Pública e volveu ser elixido en xuño dese ano novamente polo artigo 29.
A finais de 1913, o conde de Romanones, que presidía o Consello de Ministros, como consideraba que a candidatura de Álvarez Mendoza non estaba ben asentada, propúxolle a Ramiro Goyanes que se presentara, asegurándolle o seu apoio. Pero a principios de xaneiro de 1914 apareceu un novo candidato, José Antonio Bernárdez, notario do Carballiño, apoiado polas sociedades agrarias dezás logo de que o candidato inicialmente proposto, José Manuel García, un avogado de Vilatuxe establecido no Uruguai, renunciara a presentarse. Porén, esta terceira candidatura non chegou a materializarse.
“Si me estimáis digno de vuestra representación y noble mi pretensión, si la conceptuáis razonable, no me negareis vuestro amparo.” Así rezaba o manifesto electoral que se distribuíu na feira de Agolada do 12 de xaneiro, por medio do cal Ramiro Goyanes presentou a súa candidatura para deputado. O seu programa tiña como lema “La defensa de los intereses de Lalín, procurar su engrandecimiento, fomentar su progreso y desarrollo”. O manifesto foi denunciado por non levar pé de imprenta, o que o convertía nunha folla clandestina, e a persoa que o repartía foi detida.
A pesar deste revés, Ramiro seguiu facendo campaña solicitando o voto directamente e visitando os máis significados electores. Pero ante a presión do riestrismo, a intuición dun estrepitoso fracaso e a orde do Goberno que establecía a incompatibilidade dos cargos de deputado a Cortes e rexistrador da propiedade, desistiu finalmente de presentar a súa candidatura, e o día das eleccións, o 8 de marzo de 1914, ao non haber máis que un candidato, Ángel Álvarez Mendoza foi proclamado novamente deputado polo artigo 29.
A súa actividade política continuou a principios dos anos vinte, impulsando e apoiando a carreira do seu irmán Samuel Goyanes como líder do agrarismo dezao, ata que conseguiu converterse en presidente da Federación Agraria de Lalín en decembro de 1921. O obxectivo de Samuel era facerse coa alcaldía nas municipais de 1922 contando co apoio das sociedades agrarias, pero estas propuxeron como candidato a Cándido Soto e Samuel, frustrado nas súas aspiracións, pasouse ao bando do seu tío Antonio Crespo, polo que conseguiu así reter a alcaldía.
Ramiro deixou o Rexistro da Propiedade de Lalín a finais de 1923 para trasladarse a Yecla, na provincia de Murcia, con toda a súa familia. Foi rexistrador de Yecla até a súa xubilación. Pero ao caer a ditadura de Primo de Rivera, e grazas á intervención do seu vello amigo, o conde de Romanones, puido ver cumpridas as súas aspiracións de ter un cargo político. En agosto de 1930 foi nomeado gobernador civil da provincia de Guadalajara, posto no que permaneceu até que se proclamou a República o 14 de abril do ano seguinte. A súa actuación como gobernador pasou practicamente desapercibida, e ao rematar retornou ao seu posto de rexistrador na vila murciana.
Durante a época republicana continuou as colaboracións na prensa que iniciara anos atrás, sobre todo en periódicos técnicos como a Revista Crítica de Derecho Inmobiliario, pero tamén noutros políticos como El Resumen. Foron estes seus artigos os que o fixeron acredor do premio ao mellor “literato de España” en 1935.
Retirouse como rexistrador nos anos corenta e veu pasar os seus últimos anos á vila de Lalín, onde morreu o 8 de agosto de 1950. A súa viúva, Juana Sotelo, faleceu en Madrid cinco anos despois e foi soterrada en Lalín. Porén, ningún dos seus seus dez fillos, Adelina, Delia, Emma, Alfonso, Araceli, Marina, Augusto, María del Carmen, María Luisa e María Jesús Goyanes Sotelo, se asentou na nosa comarca. Os dous varóns seguiron os pasos do pai, Alfonso foi rexistrador en Grandas de Salime, Muros e Hellín, e Augusto secretario da Fiscalía de Taxas de Sevilla e xuíz.
Hai anos viaxei á Habana seguindo a pista do que fora o xornalista máis importante da nosa comarca, Xesús Iglesias Surribas. Sabía que logo da súa experiencia na época republicana como director do periódico Razón, marchara novamente a Cuba e alí, xunto co silledense Adolfo Víctor Calveiro, creara a revista Cultura Gallega. Pero aí perdíase a súa pista. Retornaría despois? Marcharía de Cuba coa Revolución?
Na Habana entrevisteime con fillo e o neto de Máximo López Carral, o que fora o seu compañeiro nas angueiras do “Club Lalín”, quen retornara a Galicia e fundara con el o periódico agrarista Verdad y Justicia a principios dos anos vinte. Percorrín as rúas Amargura e Aguacate, onde tivera os seus obradoiros. Logrei atopar a que fora a súa última casa e falar con algúns dos veciños que aínda o recordaban, a el e á súa compañeira Josefina. Finalmente achegueime ao Cemiterio de Colón onde puiden localizar a súa partida de defunción:
Jesús Iglesias Surribas, natural de España, 84 años, viudo, hijo de Benito y Rosa, murió en el Hospital Emergencia de bronconeumonía el 5 de mayo de 1978.
Xesús naceu na parroquia de Anseán o 7 de marzo de 1891, era fillo de Benito Iglesias de Anseán e Rosa Surribas García de Cristimil. A súa irmá Elisa, catorce anos máis vella, casada con Manuel Fernández Villar, de Vilatuxe, levouno con ela cando marchou a Cuba en 1905. Con catorce anos, Xesús puido facer algúns estudos na Habana e deseguida empezou a traballar en varios oficios, ata que definitivamente se asentou como axudante nunha imprenta. Introduciuse na vida da colonia galega da Habana e fíxose socio de “Hijos del Partido de Lalín” na capital cubana, unha sociedade que se fundou en 1910 co propósito de auxiliar a súa homónima arxentina no obxectivo de construír un hospital-asilo en Lalín. Non obstante, e a diferenza dos bonaerenses, os cubanos xa tiñan claro desde o principio que, ademais da edificación do hospital, os fins da sociedade debían ser contribuír ao fomento do ensino e axudar ás sociedades agrarias na súa loita anticaciquil. Da man do seu amigo Máximo López Carral, en 1915 convértese en vicesecretario de Hijos de Lalín e ofrécese á sociedade para traballos de imprenta e proporcionar carteis e anuncios gratuítos. Durante a segunda metade dos anos dez, Iglesias pertenceu ás directivas de “Hijos de Lalín” ocupando diversos postos.
Porén, os seus obxectivos de fomentar o ensino e crear un periódico non se ven cumpridos con “Hijos de Lalín”, pois a maior parte dos seus membros tiñan como meta primordial a construción do hospital, que se prolonga no tempo. En 1920, xunto con outros emigrantes lalinenses, crean na pensión onde se reunían, a pensión de Avelina Presas, en Sol, o “Club Lalín “Amor y Progreso” Sociedad de Instrucción, Auxilio y Protección al Trabajo”. Xesús pertenceu á comisión redactora do Regulamento da sociedade e foi o primeiro vicesecretario da súa Xunta directiva cando se legalizou en xuño. Desde o “Club Lalín” impulsou a construción de escolas; ademais, formou parte do “Comité de Sociedades Gallegas de Instrucción de la Habana”.
O Club Lalín despide a Jesús Iglesias en 1921.
Ao ano seguinte, o 30 maio de 1921, embarca rumbo á Coruña no vapor Odriozola; como despedida, o “Club Lalín” ofrécelle un xantar na sala “La Tropical”. Parece que se instala en Prado, para darlle forma ao seu vello proxecto de edición dun periódico, ao mesmo tempo que colabora como correspondente na comarca de Eco de Galicia. Por fin, o 18 de abril de 1922 aparece o quincenal Verdad y Justicia, baixo a dirección de Máximo López, que tamén retornara de Cuba a principios do ano anterior para instalarse na súa parroquia de Moneixas e poñer alí unha escola na que impartía clases para adultos. Xesús aparece como administrador do periódico, pero terá que substituír a Máximo na dirección cando este decide marchar novamente a Cuba en setembro dese mesmo ano, logo da persecución do cura de Moneixas e de sufrir un atentado. Iglesias implícase tamén no movemento agrarista e trata de levar adiante Verdad y Justicia, que foi atacado polo clero local por masón e espiritista e mesmo chegou a ser prohibida a súa lectura polo bispo de Lugo a principios de 1923. Coa ditadura de Primo de Rivera, o periódico adopta unha actitude conciliadora co directorio na liña do agrarismo dezao, pero o conflito remata por estalar a finais de 1924 con motivo da elección da nova directiva da Sociedade de Gresande. Como consecuencia disto, os opositores a Cándido Soto foron denunciados e Surribas foi acusado de non ter feito o servizo militar, polo que tivo que fuxir precipitadamente a Cuba. O periódico cesou a súa publicación e, aínda que volveu saír meses despois con outra dirección, estaba xa tocado de morte e cesou definitivamente a principios de 1926. Por desgraza non se conserva ningún exemplar de Verdad y Justicia, o que impide que poidamos seguir esta etapa da historia local con maior detalle.
Xesús retoma o seu traballo de impresor na Habana e volve participar activamente nas sociedades de emigrantes dezás: vocal de “Hijos de Lalín” en 1926, vicepresidente en 1927, secretario de actas en 1929, vicepresidente en 1931… E no “Club Lalín”, do que será presidente en 1928 e secretario en 1930, é un dos impulsores da proposta de dotar coa cantidade de 1.000 pesetas para a creación e sostemento de casas-escola a todas as parroquias do Concello de Lalín. Grazas a esta doazón construíronse as escolas de Alemparte, Vilanova e Prado. Coa caída de Primo de Rivera, Surribas retoma o proxecto da edición de Verdad y Justicia, do que finalmente só aparece un número a finais de 1929, baixo a responsabilidade de Xesús Froiz. En 1933, xa en plena República, decide retornar a Galicia para crear un novo proxecto xornalístico: o periódico Razón, que verá a luz o 18 de xullo de 1933. Subtitulado Periódico independiente, e dirixido por Surribas, conta coa administración de Celso Carrón, que é tamén o impresor, e coa colaboración de Xesús Froiz. No editorial do primeiro número escribe Iglesias:
“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de “Verdad y Justicia”, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos”.
Razón apoia o réxime republicano e a xestión municipal de Manuel Ferreiro, reclama a autonomía para Galicia, reivindica a continuidade das obras do ferrocarril, critica o tratado con Uruguai e móstrase favorable á creación de cooperativas agrarias. Está na liña do Partido Galeguista, ao que pertence Xesús Froiz e no que ingresan Celso Carrón e o propio Surribas o 20 de febreiro de 1934.
Esta nova aventura xornalística ten o seu final nese mesmo ano, logo das eleccións xerais de novembro que dan o triunfo á CEDA. Novamente, o ambiente vólvese irrespirable para Xesús e decide marchar outra vez á illa caribeña. Embarca en Vigo no transatlántico francés Mexique, o 25 de maio.
Jesús Iglesias con Celso Carrón e outros amigos na festa do Corpiño, 1923.
Ao pouco do seu retorno á Habana xa emprende un novo proxecto: convértese no administrador de Cultura Gallega, unha revista mensual ilustrada que apareceu o 5 abril de 1936 e mantívose até marzo de 1940. Dirixida polo silledense Adolfo Víctor Calveiro, e con Eladio Vázquez Ferro como subdirector, é unha das últimas publicacións galegas importantes de Cuba. Tirábase na imprenta de Xesús, na rúa Aguacate, 520. Surribas contribuíu xenerosamente cos seus cartos a superar períodos de graves dificultades. Nos seus obradoiros tamén se editou a revista Cultura Hispánica nos anos cincuenta, e algúns libros de exiliados galegos como Con los ojos del recuerdo. España de Ramón Fernández Mato.
Tampouco abandona a actividade societaria: foi elixido vicepresidente de propaganda da “Agrupación Artística Gallega”, presidente de “Hijos de Lalín” en 1939 e vogal da comisión patrocinadora da Conferencia de españoles por la Paz en Cuba en 1952.
Sabemos, pola efémera correspondencia que mantivo co seu sobriño Higinio Iglesias, que o 7 novembro de 1957 sufriu unha trombose, que lle impediu volver falar. Deixa todas as súas actividades e mesmo dáse de baixa na sociedade “Hijos de Lalín”; será a súa compañeira Josefina Ribut quen o coide. Logo do triunfo da Revolución, en xaneiro de 1959 a súa saúde empeora e teñen que amputarlle unha perna. Morre a súa compañeira Josefina e a súa filla Mª Joaquina Columga Ribut, que consideraba a Xesús como o seu padrasto, faise cargo del ata a súa morte en maio de 1978. Foi Mª Joaquina quen sufragou os gastos do enterro e o nicho no panteón da Sociedad Cangas de Onís, Parres y Amieva do cemiterio de Colón da Habana, onde foi soterrado.
Desgraciadamente, cando viaxei a Cuba, xa non puiden contactar con ela, pois marchara a Estados Unidos en 1980, no éxodo do Mariel. Instalouse en Miami e morreu en xuño 1998. Así pois, non puiden recuperar ningún documento do que había ser un dos mellores arquivos para reconstruír parte da historia da nosa comarca.
En 1876, o mesmo ano da promulgación da Constitución que vai regular a Restauración borbónica, veu ao mundo Cándido Soto Colmeiro no antigo concello de Lavadores (hoxe anexionado a Vigo). O seu pai, Gumersindo Soto Vázquez (1846-1916), orixinario da parroquia lalinense de Donramiro, casara en 1874 con María Colmeiro Louzao, de San Tomé de Insua no concello de Carbia. O seu padriño de bautismo foi José Mª Riestra López, nomeado anos despois Marqués de Riestra polo rei Afonso XIII, que será quen dirixa a política da provincia pontevedresa durante o primeiro terzo do século XX.
A familia trasladouse á Vila de Cruces, onde Gumersindo Soto desempeñou o cargo de Alcalde de Carbia durante varios anos na última década do século XIX. Logo da súa morte en 1916, a Corporación dedicoulle unha rúa na Vila de Cruces, que aínda hoxe permanece.
Cándido estudou medicina na Universidade Compostelá, onde acadou a licenciatura en Medicina e Cirurxía. Entre os seus compañeiros de carreira estaba Castelao.
En xaneiro de 1902 foi elixido Alcalde de Carbia, posto no que sucedeu ao seu pai. Permaneceu como máximo rexedor ata xuño de 1906, aínda que por eses anos estaba rematando os seus estudos, o que fixo que practicamente non desempeñase a alcaldía polas continuas ausencias. Renunciou logo de acadar o título de médico, e abreu o seu estudo na parroquia de Carbia. O 4 de xullo de 1907 ingresou por oposición no corpo de médicos titulares e foi nomeado médico municipal en propiedade do Concello de Carbia.
Casou con Amparo Blanco Losada o 5 de febreiro de 1910. Con este matrimonio, a familia Soto ampliou a súa influencia política e social, xa que Amparo era filla e herdeira de Antonio Blanco Rodríguez, coñecido como “O capitán Blanco” de Donsión. Os Blanco son descendentes de José Blanco Porto, que fora alcalde de Lalín (1883-1884 e 1887-1890). Adscritos ao Partido Conservador, eran rivais políticos de Antonio Crespo, que representaba ao Partido Liberal e ostentou a alcaldía a partir de 1903, logo de desbancar ao irmán de Antonio, Lauréano Blanco, quen seguiría na oposición a Crespo como director do periódico La Defensa en 1907.
Pero Cándido Soto non abandonou as súas orixes na política carbiense e seguiu sendo o principal cacique de Carbia durante o primeiro terzo do século XX. De feito, a Cándido sucédeo na Alcaldía o que fora o seu Primeiro Tenente-Alcalde, Ramón Gontán Botana, e a este o cuñado de Cándido, Francisco Mato Vispo, que foi elixido Alcalde en xaneiro de 1909 e ocupou o posto ata finais de 1913.
Homenaxe a Gumersindo Soto dos veciños de Vila de Cruces. 1907.
A súa influencia en Lalín comezou a medrar e en 1917 foi nomeado Presidente da Sub-Comisión de Lalín de Hijos de Lalín en Buenos Aires, que estaba a construír en Lalín unha Escola Hospital-Asilo (o que logo sería coñecido como Hospitalillo). O 16 de abril de 1918 foi designado médico forense interino en Lalín.
Nestes anos finais da década dos vinte, comezou a labrar o seu futuro político en Lalín. Son anos de axitación agrarista e a principal sociedade agraria lalinense, a Sociedad de Agricultores, Oficios y Profesiones de Gresande, fundada en 1906 polos irmáns González Vigide, Ramón Gamallo e Antonio Vidal, era naqueles momentos a que encabezaba a loita anticaciquil apoiada polos emigrantes da recen creada Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.
Soto douse conta do poderío desta organización, que chegou a agrupar aos labregos de todas as parroquias do sur do Concello, e introduciuse nela. Os primeiros intentos de controlala, apoiándose noutro infiltrado no agrarismo, o párroco de Barcia, José Ramos, consistiu en tratar de transformar a Sociedade nun Sindicato Católico. Fracasado este intento de control pola oposición dos dirixentes da Sociedade, Soto aliouse con Gonzalo López Gutiérrez, que presidía a Sociedade de Vilanova e crearon a Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín en 1921, desde a que pretendían dirixir o agrarismo.
Nas eleccións municipais de febreiro de 1922, os agrarios presentaron batalla ao alcalde Crespo cunha candidatura confeccionada por Soto, na que non estaban presentes os dirixentes tradicionais do agrarismo, senón persoeiros resentidos co caciquismo: Samuel Goyanes (sobriño de Crespo, e enfrontado a este por non ser nomeado secretario do concello), Gonzalo López ou Bernardo Madriñán, xunto con antigos loitadores agraristas renegados como Ramón Adán Villamarín e Ramón Fernández Villar (o recen nomeado presidente da Federación) e o propio Cándido Soto. O pactado era votar a Samuel Goyanes para alcalde en caso de triunfo. O resultado das eleccións foi unha vitoria para a candidatura agraria, logrando 8 concelleiros dos 11 en disputa. O mesmo sucedeu no veciño concello de Silleda, aínda que aquí o caciquismo logrou anular as eleccións.
Os agrarios lalinenses negociaron con algúns dos antigos concelleiros mauristas opositores a Crespo (entre eles Eduardo Vidal e José Rivas) conseguindo o apoio de catro deles e así ter a maioría necesaria de 12 (xa que o Concello de Lalín contaba con 22) para decidir a alcaldía. Cando xa estaba rematada a negociación e asegurado o triunfo, os agrarios resolveron ofrecerlle a alcaldía a Soto. Isto fixo que o que ía ser alcalde, Samuel Goyanes, convencendo a outro concelleiro agrario, se pasaran ao bando de Crespo, a cambio de este asegurarlle ao seu sobriño a primeira tenencia de Alcaldía.
O primeiro de abril constituiuse a nova Corporación. Na elección resultou alcalde Antonio Crespo, que obtivo 10 votos, fronte a Cándido Soto que obtén 9; hai 3 papeletas en branco. Ao non obter a maioría absoluta, Antonio Crespo quedou nomeado Alcalde só de maneira interina. Samuel Goyanes resultou elixido Primeiro Tenente-Alcalde.
O 18 de abril apareceu en Lalín o periódico Verdad y Justicia órgano do agrarismo comarcal, fundado polos emigrantes retornados de Cuba Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que se fixo eco das polémicas xurdidas en torno a esta derrota.
Cándido Soto
Cándido Soto moveu as súas influencias políticas: A través das súas relacións co Marqués de Riestra, e da amizade persoal co deputado polo distrito de Lalín, Manuel Sáinz de Vicuña, xenro do daquela presidente do Goberno, Manuel García Prieto, conseguiu o nomeamento de Alcalde por Real Orden de 30 de xaneiro de 1923. Tomou posesión o 8 de febreiro en presenza dos representantes das sociedades agrarias, ás que lle agradeceu o seu apoio, especialmente á Sociedade de Gresande. Ao rematar o acto, o concelleiro Ramón Fernández Villar, presidente da Federación proclamou: “Al fin hemos llegado al poder, prueba de que la unión del agro es necesaria”.
O período de Soto na alcaldía non serviu para facer unha limpeza do caciquismo, tal e como prometeran os agrarios, xa que non se fiscalizaron as contas municipais para topar as estafas cometidas polo anterior alcalde (que si sairían a luz co Directorio); aínda que o cambio foi palpable pola presenza dos gardas municipais na vila (antes estaban dedicados á custodia da casa de Antonio Crespo en Donramiro), unha maior limpeza e a supresión dalgúns impostos nas feiras. O que si fixo o novo goberno municipal de xeito inmediato foi cambiar a todo o persoal do Concello.
O 13 de setembro de 1923 pronunciouse en Barcelona o xeneral Primo de Rivera e comezou a Ditadura. Soto abandonou a alcaldía o 30 de setembro xunto con toda a Corporación que foi substituída, e as autoridades militares nomearon Alcalde a Jesús Aller Ulloa, quen cedeu o seu posto a Luís Madriñán Teijeiro o 15 de febreiro de 1924, que o desempeñou por un breve período, sendo substituído por Benjamín González Fidalgo o 8 de abril. O agrarismo lalinense mantivo unha actitude ambigua fronte a Ditadura, por unha parte o seu órgano Verdad y Justicia aplaudiu os decretos depuradores, e por outra a Federación mostrou a súa oposición pola perda de poder.
Ante a necesidade de consolidarse e obter unha base social que a apoie, a Ditadura creou o 14 de abril de 1924 o partido Unión Patriótica. Á vista as dificultades do novo partido para conseguir apoios e adhesións, o caciquismo tradicional viu aberta unha vía de acceso ao poder, e desde A Caeira, o Marqués de Riestra instou aos seus partidarios a integrarse na Unión Patriótica. Soto iniciou unha manobra política cominando aos membros da Sociedade de Gresande (coa complicidade da Directiva) a afiliarse a UP. A estratexia foi denunciada por Francisco Cacheda, quen esixiu a dimisión da Directiva e a renuncia de Soto como socio. A Directiva dimitiu o 2 de novembro e convocouse unha Asemblea extraordinaria o 16 para tratar o asunto. Á reunión acudiron Cacheda, Jesús Filloy, Jesús González Peña e Jesús Iglesias Surribas, que lograron desenmascarar as manobras de Soto, a pesar de que este mobilizou a moitos dos seus partidarios e acudiu á reunión co párroco de Barcia e Gonzalo López (agora Presidente da Federación). Porén, non se chegou a votar unha nova xunta Directiva, elección que se adiou para a seguinte Asemblea. Cando esta tivo lugar, xa en decembro, Cándido Soto (que conseguira nese momento o apoio de moitos socios aos que pagou as cotas atrasadas) resultou elixido presidente da Sociedade fronte á candidatura de Jesús Filloy. Os líderes da facción perdedora foron ameazados e perseguidos, véndose obrigados a marchar a América. Conseguido o control da Sociedade de Gresande, Soto converteuse no líder agrarista e desde esta posición manexou a UP. O premio foi a representación de Tabacalera e Petróleos en Lalín.
En 1926 foi nomeado médico forense da prisión preventiva do Partido de Lalín. E en decembro dese ano ocupou a praza de médico interino do concello por falecemento do titular Manuel Brandido Brandido. En febreiro do ano seguinte logrou a praza de médico titular en pugna co médico de Agolada Víctor Loureiro Crespo. Tamén en 1927 foi elixido presidente do Casino de Lalín.
Xa como presidente da Federación agraria de Lalín, foi o encargado de negociar cos propietarios os prezos das rendas para a redención dos foros que puxo en marcha o decreto do Directorio. Tamén participou nas comisións que se organizaron para solicitar un trazado da liña de ferrocarril máis favorable á vila de Lalín.
A súa influencia política non deixou de medar durante todo o período ditatorial, sendo ao final deste, o “encargado da política do partido de Lalín”. Esta posición reforzouse coas alianzas matrimoniais da súa familia que lle proporcionaron influencia nos concellos da Comarca:
A súa irmá Concepción Soto Colmeiro casou con Perfecto Otero Barreiro (1869-1924), da Bandeira, que foi presidente da Sociedade Agrícola de Bandeira. O seu fillo Alfonso Otero Soto chegou a ser inspector veterinario de Galicia.
Outra irmá, María Soto Colmeiro casou con José Castro García (de Carmoega – Agolada). Os seus fillos Luís e Jesús Castro Soto foron dirixentes do Partido Radical de Agolada e o outro fillo, Gumersindo Castro Soto, acadou a praza de médico tocólogo en Lalín.
Adelaida Soto Colmeiro casou con Francisco Mato Vispo (de Piloño – Carbia), o que fora alcalde de Carbia (1909-1913) e na República foi concelleiro polo Partido Radical en 1934. O seu fillo Jesús Mato Soto morreu nos incidentes das eleccións municipais de 1931 en Piloño.
Finalmente, o seu irmán Ramiro Soto Colmeiro, sacerdote, foi o párroco de San Tomé de Insua (Carbia) dende 1908 ata a súa morte en 1928. Alí fundou o Sindicato Católico de Insua-Duxame.
Nada ten de estraño logo que despois da dimisión de Primo de Rivera, o 30 de xaneiro de 1930, e a caída da Ditadura, foi Soto quen decidiu os nomes dos novos alcaldes: Bernardo Madriñán, en Lalín; Amalio Calviño, en Rodeiro; Arturo Blanco, en Carbia e José Oro Barrio en Agolada. Precisamente con motivo do nomeamento deste celebrouse en Agolada un banquete o 23 de abril ao que asistiu Cándido Soto e no que pronunciou un discurso sobre a boa administración dos concellos.
O 11 de maio de 1930 celebrouse en Mouriscade (Vilanova) un banquete-festa en homenaxe a Cándido Soto, ofrecido por Gonzalo López Gutiérrez con motivo da súa reposición como recadador municipal (López, que fora nomeado recadador en 1925, foi expedientado en 1929 por irregularidades e reposto no cargo pola nova corporación o 19 de abril). A festa reuniu os amigos de Soto: os alcaldes de Lalín, Agolada, Rodeiro e Carbia, concelleiros, avogados, mestres, peritos… En fin, a elite política da Comarca. Ao final, fíxoselle entrega a Soto dun ramo de flores e pedíronlle que “se conserve no posto que ten encomendado”.
Durante este ano de 1930 formouse un grupo republicano en Lalín encabezado por Manuel Ferreiro, que exerceu como oposición á política de Soto, organizando actos de propaganda e editando o periódico Atrás.
Sucedéronde tamén as reunións políticas para apoiar a candidatura a deputado en Cortes de Jorge Quiroga (pensábase neses intres nunha convocatoria de eleccións xerais). Este comité, que se proclamou anticaciquil e sobre todo antiriestrista, contaba coa participación de Salvador Madriñán, Domingo Palmaz, Benjamín González Fidalgo, xunto a directivos das sociedades agrarias de Rodeiro e o médico de Agolada, Víctor Loureiro. Pretendían formar unha fronte contra a candidatura “gobernamental” de Sáinz de Vicuña, promovida por Soto.
O 6 de marzo de 1931 convocáronse eleccións municipais, que se celebraron o 12 de abril, e os tres grupos presentáronse á loita electoral en condicións moi desiguais: En Lalín, a vitoria foi para a candidatura gobernamental, que conseguiu que o grupo anticaciquil se retirase; mentres que os republicanos, aínda con pouca forza, non lograron obter representación. O mesmo sucedeu nos outros concellos dezaos, a excepción de Agolada, onde a candidatura anticaciquil organizada polo médico Víctor Loureiro logrou o triunfo.
Jesús María Santaló con Valentín Paz-Andrade en 1924.
En Carbia enfrontáronse unha candidatura “oficialista” composta por membros das corporacións da ditadura de Primo de Rivera e encabezada por Jesús María Santaló Ponte, con outra “democrática” que promovía Cándido Soto. A loita electoral foi moi apaixonada, chegándose o día das eleccións ao uso das armas en Piloño. A discusión entre os partidarios de ambas candidaturas no colexio electoral de Paxariñas rematou con disparos que causaron a morte de Jesús Mato Soto (sobriño de Cándido Soto) e Antonio López García, e outros tres feridos graves.
No conxunto do Estado a vitoria foi para os republicanos e o 14 de abril proclamouse a República. O 16 constituíuse en Lalín a Xunta Municipal provisional baixo a presidencia de Ferreiro. Anuláronse as municipais do 12 en todos os concellos onde se presentaron reclamacións e convocáronse novas eleccións para o 31 de maio. Os antigos gobernamentais, agora titulados “reformistas” propuxeron aos republicanos formar unha candidatura conxunta, proposta que estes rexeitaron. Así concorreron dúas candidaturas, a reformista encabezada por Bernardo Madriñán e a republicana, por Manuel Ferreiro. O triunfo foi absoluto para os de Ferreiro, xa que os reformistas non acadaron representación.
A nova corporación decidiu en xuño a suspensión da maioría dos empregados municipais e a instrución de expedientes ao recadador Gonzalo López e ao médico municipal Cándido Soto, por faltas no cumprimento do seu deber. O médico e o recadador foron repostos nos seus cargos en setembro por orde do gobernador civil, aínda que se instruíu un novo expediente contra Gonzalo López, que rematou coa súa separación do cargo. A Cándido Soto volveron abrirlle expediente o 11 de abril e o 13 de novembro de 1932 por denuncias sobre a súa actuación.
Tras o desastre electoral que supuxeron as eleccións, Soto iniciou unha nova etapa política posicionándose agora co Partido Radical, dirixido en Pontevedra por Emiliano Iglesias. Os radicais, que iniciaron a súa propaganda política logo das eleccións xerais de xuño de 1931, nas que saíron elixidos deputados Ramón Salgado, José López Varela e Emiliano Iglesias, fixéronse moi presentes con actos e mitins na comarca durante o primeiro bienio, constituíndose como a principal forza de oposición á ORGA de Casares Quiroga, que controlaba case todos os gobernos municipais. O Partido Radical estaba liderado no concello de Carbia por José Gil Sexto, en Lalín por Ángel García Basterra e en Agolada por Gumersindo Castro Soto (sobriño de Cándido). Aínda que Soto se mantivo nun segundo plano, a súa presenza foi significativa nalgúns actos como o mitin celebrado en Carbia o 10 de abril de 1932.
No verán dese ano de 1932, con ocasión da campaña de difusión do Partido Galeguista que acaba de nacer, os líderes galeguistas organizaron na véspera do día de Galicia varios mitins en Noceda, Vilatuxe e Lalín nos que participaron Castelao, Otero Pedrayo, Suárez Picallo e Valentín Paz-Andrade. Conta Paz Andrade que logo do mitin de Lalín, foi con Castelao a Donsión visitar a Cándido Soto, vello coñecido do de Rianxo e “o home máis influínte do Partido Xudicial de Lalín ata o 12 de abril” para pedirlle axuda para a organización do Partido Galeguista na Comarca. Nada sabemos dos pormenores desa entrevista.
Logo da vitoria dos radicais nas eleccións de novembro de 1933, iniciouse unha campaña de acoso e derribo ás corporacións municipais de signo contrario. E pouco a pouco estas foron destituídas polos gobernadores civís e reemprazadas por outras integradas por lerrouxistas. O 6 de xullo de 1934 suspenderon a de Carbia, e foi elixido como novo alcalde Manuel Gil Boado (o fillo de José Gil); o 6 de agosto a de Agolada, o 8 a de Lalín, que presidiu nese momento Ricardo López Varela (fillo de Gonzalo López). O 7 de setembro tocoulle a quenda á de Rodeiro, na que elixiron alcalde a Amalio Calviño.
En Lalín son concelleiros nese momento moitos dos homes de Soto: Ramón Adán, Ramón Fernández Villar… Un dos primeiros acordos desta corporación foi a reposición no seu cargo do recadador Gonzalo López Gutiérrez. A influencia política de Soto era palpable ao conseguir tamén en novembro de 1935 o nomeamento de médico forense en propiedade.
O Partido Radical comezou a ter problemas e cara fins de 1935, a raíz dos escándalos financeiros (como o do “straperlo”), Lerroux e os seus partidarios víronse definitivamente desacreditados. En Lalín a campaña contra os radicais centrouse na xestión económica, acusando ao alcalde Ricardo López de beneficiar ao seu pai o recadador (apareceron en febreiro de 1935 panfletos contra os radicais, contestados por Gonzalo López en marzo con outro panfleto). Soto desvinculouse de López e promoveu en xullo unha reunión dos concelleiros para pedir a renuncia do recadador. Como consecuencia, Gonzalo López presentou a súa dimisión o 30 de xullo. A Corporación acordou o 31 de decembro un voto de censura contra o alcalde Ricardo López polo pago de cantidades que se lle adebedaban o que deixara á Caixa do Concello sen fondos.
O 8 de xaneiro o Goberno civil destituiu os concelleiros radicais e nomeou unha nova corporación que presidiu Domingo Palmaz. Logo do triunfo da Fronte Popular nas eleccións xerais de febreiro, o día 21 foron repostos os concelleiros de elección popular de 1931, con Ferreiro novamente de alcalde.
O novo réxime político que xurdiu tras o golpe de Estado do 18 de xullo designou alcalde a Bernardino Madriñán (o presidente do Bloque Nacional de Calvo Sotelo). Cándido Soto xa non tivo un papel destacado, aínda que conservou certa influencia política a través do seu xenro Jesús Rodríguez Diéguez (casado coa súa filla Amalia en 1933), dirixente da Falange local.
Soto morreu na súa casa de Donsión o 13 de outubro de 1945.
Na parroquia silledense de Cortegada, coñecida na altura pola concorrida feira de Camporrapado, naceu Jesús Filloy o 22 de marzo de 1874. Era fillo de Soledad Filloy. Trece anos despois viría ao mundo o seu paisano Antón Alonso Ríos, con quen Jesús estableceu unha fonda relación de amizade. Pouco sabemos dos seus primeiros anos, só da súa emigración a América, establecendose no Uruguai.
Á volta do periplo migratorio instalouse en Vilatuxe, integrouse na Sociedad de Agricultores de Gresande e iniciou á súa actividade como propagandista agrario. As primeiras noticias sobre a súa participación na campaña agrarista é a da súa intervención no mitin da Sociedade de Gresande o 10 de outubro de 1920 xunto con Manuel Rozados e José Campos Valiñas baixo a atenta vixilancia do primeiro tenente de alcalde de Lalín Domingo Pablo Palmaz Brandido acompañado do sarxento e varios números da Garda Civil. Filloy falou da súa experiencia como emigrante e da necesidade de resolver o mal estado económico dos labregos para a súa completa liberación.
Volvemos atopalo no mitin anticaciquil que se celebrou en Freixeiro, na parroquia de Laro, o 5 de maio de 1921. Filloy, acompañado de Manuel Rozados, José Campos Valiñas e Xesús Culebras dirixiulles a palabra aos labregos co obxectivo de conciencialos na necesidade da organización en asociacións. Ao mes seguinte tivo lugar en Siador outro mitin con representación das sociedades silledenses (Laro, Parada, Graba, Bandeira e Pereiro) e as de Lalín (Gresande, Anzo e Bermés). Interviron José Gil Souto, José Manuel Puente e Jesús Filloy, que dedicou seu discurso á explicación do que representa o cacique, a quen cualificou de raposo, mostrando os diversos xeitos de trampear o presuposto municipal para beneficiar os seus intereses. Tamén denunciou o matonismo co que intentaban facer calar as reivindicacións dos agrarios.
Nese mesmo ano de 1921, cando a Sociedade de Gresande iniciou o proxecto de constitución dunha Federación comarcal agraria, Jesús Filloy foi, xunto con Ramón Fernández o encargado de poñela en marcha. A pesar dos atrancos que o caciquismo puxo para a súa formación (que mesmo chegaron a enviar á Garda Civil para impedir as reunións preparatorias), finalmente constituíse o 11 de decembro, baixo a presidencia do avogado Samuel Goyanes Crespo. Entre os seus obxectivos estaba a redención foral, a venda directa do gando, a modernización da agricultura e a elección de representantes agrarios nas institucións políticas.
Xa organizados, os agrarios puxéronse como obxectivo o asalto ao poder municipal dando a batalla en Agolada, Lalín e Silleda. Jesús Filloy participou nos mitins da campaña electoral que finalmente lles outorgou o trunfo nas eleccións municipais de febreiro de 1922, aínda que a vitoria dos lalinenses quedou desvirtuada pola traizón do seu candidato Samuel Goyanes e a dos silledenses foi anulada pola Xunta electoral provincial, con enorme protesta.
Filloy continuou o seu labor de propagandista coa presenza en asembleas e mitins das agrarias, como na celebrada pola Sociedade de Agricultores do Pereiro en xuño, na que tratou de concienciar aos labregos da necesidade da educación para a redención do campesiñado, poñendo como exemplo as escolas que sostiñan os americanos fronte ás do Estado, por impartir aquelas unha ensinanza moderna e laica, mentres que as escolas estatais seguen con vellos métodos e sobre todo controladas e dirixidas pola Igrexa.
Debuxo de varios oradores no Congreso Regional Agrario de Tui, en 1922, no que participou Filloy.
A finais de xullo participou como representante da Federación dezá no Congreso Regional Agrario de Tui que presidiu Basilio Álvarez, no que presentou unha proposición para o establecemento de escolas laicas en todas as parroquias, aínda que finalmente non chegou a aprobarse. Interveu como orador no mitin de clausura do Congreso. O seu discurso rematou con estas palabras:
“Hubo un día en que me avergoncé de ser gallego, por la falta de energía, por la humillación y por la pasividad del pueblo gallego. Hoy me siento orgulloso de serlo y en voz alta proclamo el pujante resurgir de Galicia.”
Ante as tensións que estalaron na Federación polo comportamento do presidente, Samuel Goyanes, que pactou co seu tío o alcalde Antonio Crespo traizoando aos agrarios, acordouse a súa expulsión e a designación de Jesús Filloy para o cargo, pero este renunciou e finalmente foi nomeado a Ramón Fernández. Ocorreu o mesmo na Sociedade de Gresande, onde logo de desbaratar un intento de convertela nun sindicato católico como pretendía Cándido Soto, ofrecéronlle un posto na Directiva, ao que tamén renunciou.
Filloy é un asiduo colaborador do periódico lalinense Verdad y Justicia que fundaran en abril de 1922 Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, do que se converte en director logo do regreso de Máximo López a Cuba en setembro de 1922. Desde as súas páxinas criticou a actuación de Ramón Fernández ao fronte da Federación Agraria, que propiciou a elección de Cándido Soto como alcalde en abril de 1923 grazas ao patrocinio do deputado Manuel Sáinz de Vicuña e o apoio do Marqués de Riestra. Aínda que o paso de Soto pola alcaldía foi efémero, pois en setembro Primo de Rivera deu un golpe de estado co que se iniciou a Ditadura.
Nun principio os agrarios apoiaron ao Directorio, confiando nas promesas de rexeneración e no proclamado anticaciquismo do que fachendeaba o ditador. Jesús Filloy participou en xuño de 1924 na campaña de mitins polos concellos da comarca nos que se pretende difundir a Unión Patriótica, o partido creado por Primo de Rivera para conseguir unha base social que o apoiara.
Pero deseguida veu a decepción, ao comprobar como os vellos caciques volveron facerse coas rendas do poder. Cando se desatou a batalla polo control da Sociedade de Gresande, que Cándido Soto quería utilizar como plataforma política, Filloy, xunto con Francisco Cacheda, Jesús Iglesias e Jesús González Peña, opuxéronse presentando unha candidatura alternativa que encabezaba o propio Jesús Filloy. Resultou finalmente derrotado en decembro de 1924 por un escaso marxe. Os líderes da facción perdedora foron ameazados e perseguidos. Filloy foi denunciado por facer propaganda comunista, republicana e revolucionaria, aínda que a denuncia non chegou a prosperar.
Homenaxe a Victorino González na que participa Jesús Filloy. Cristimil, 1928.
A última nova que temos de Jesús Filloy é a súa participación na homenaxe que o 7 de outubro de 1928 lle renderon en Cristimil a Victorino González, dirixente da Unión do Partido de Lalín de visita na súa parroquia natal. Esta foi a derradeira reunión dos líderes agrarios, pois alí estiveron Ramón González Vigide, Peña Surribas e Ramón Fernández Villar.
As poucas novas que puidemos recuperar sobre a súa personalidade poden apoiar a hipótese de que o noso protagonista servise de inspiración a Antón Alonso Ríos para o personaxe do “Americán” da novela Da Saudade, Amor, Arte e Misticismo. A súa loita pode resumirse como a da “protesta contra los escarnios que cometen los caciques con el pueblo gallego, que no conformes con robar vidas y haciendas roban la instrucción y la cultura ciudadana.”
Historias de Deza 