Laureano García Guitián, inadaptado ou sobrevivente?

Laureano García Guitián

O primeiro artigo aparecido na prensa sobre a hoxe popular Feira do Cocido de Lalín publicouse no FARO DE VIGO o 4 de febreiro de 1969, nas vésperas da primeira celebración. O seu autor, Laureano García Guitián, un avogado de 62 anos, gababa os produtos locais, daba a receita do cocido “estilo Lalín” e remataba cunha brincadeira sobre a dificultade de obsequiar os visitantes cunha degustación dos ingredientes do prato, que haberían de ser substituídos por simples retratos do manxar. Escrito en galego, o artigo comeza así:

Eses “motes” que puxen ó teu escudo, telos ben ganados, e hoxe unha vez máis, por “argallar” a festa, non só no sentido gastronómico, senón tamén no seu alcance “social”. A isto podémoslle chamar a “Festa da cordialidade” de cuxa virtude o cocido é símbolo.

Está sería a súa derradeira colaboración nos xornais, pois morreu tres anos despois, o 9 de febreiro de 1972.

Coñecín a Laureano García, don Laureano como todos lle chamaban, sendo un neno. Era un habitual da taberna de Ramos, na Cacharela, onde acudía diariamente para tomar o seu “chuiquito”, que eu lle servín nalgunhas ocasión, e xantar de cando en vez un cocido cos seus convidados de Pontevedra. Non sabía que aquel señor elegante e educado, sempre tranquilamente sentado nunha das mesas e en animada conversa cos seareiros do bar, gardaba na súa memoria boa parte da historia do Lalín do século XX.

Nacera en Donramiro un 19 de xuño de 1906; era o máis vello dos fillos de Manuel García Diéguez, orixinario de Camba, que puxo comercio en Lalín, e Leonisa Guitián Salgado con quen casou un ano antes. Leonisa era filla de Lorenzo de Brindisi e Bernarda Salgado, que non chegaron ao altar, aínda que Lorenzo recoñeceuna como filla seguramente por presións do seu irmán, o famoso sacerdote e párroco de Donramiro, Laureano Guitián Rubinos, autor de Unha noite na casa do tío Farruco do Penedo, de quen o noso protagonista tomou o nome.

Cursou o bacharelato no Instituto de Santiago, sendo alumno destacado, sobre todo en Historia de España. Iniciou os estudos de Dereito na Universidade compostelá, nos que enredou case toda a década dos anos vinte, rematando a carreira por libre en 1930.

As súas primeiras actuacións públicas, aínda como estudante de Dereito, aconteceron nos actos de recoñecemento a Joaquín Loriga que lle tributaron en Lalín logo da súa xesta. Foi escollido para pechar a velada que os lalinenses organizaron na súa honra no salón teatro do Casino en xullo de 1926, e, como vicepresidente da comisión da homenaxe, pronunciou o discurso de inauguración da rúa que leva o nome do aviador na súa visita a Lalín en xuño do ano seguinte.

Por outro lado, deu mostras da súa vocación como escritor durante o servizo militar, que realizou como cabo no Rexemento de Infantería de Zaragoza en Compostela entre 1927 e 1928.  Foi premiado no certame literario anual do rexemento, na festa da Inmaculada, por un traballo titulado “Otilia”.

O mozo Laureano

Xornalista

Logo da caída da ditadura de Primo de Rivera iniciou a súa primeira aventura xornalística: fundou e dirixiu un periódico quincenal co titulo Lalín, que como era habitual na prensa da época levaba un lema, neste caso Laureano escolleu “Cultura”. O xornal apareceu en febreiro de 1930 editado pola Imprenta Lalinense de Celso Carrón, que tamén botou a andar por eses anos. Non se conservan exemplares, pero supoño, polas informacións aparecidas, que a súa duración non pasou de dous números.

Uns meses despois converteuse en redactor xefe de El País Gallego, o periódico dirixido por Juan Jesús González, voceiro dun grupo de socialistas e nacionalistas galegos. O xornal arrancou en novembro de 1930 a súa segunda época desde Lalín, impreso tamén por Carrón. No seu número dous apareceu un artigo titulado “Lalín tiene un alcalde”, no que ademais de facer unha crítica a Bernardo Madriñán, que ocupaba o cargo, carga as tintas contra o seu panexirista, Gustavo Pedro Fernández. O escrito non está asinado, pero é doado atribuírllo a García Guitián.

Político

Coa chegada da República incorporouse ao Centro Republicano de Lalín liderado por Manuel Ferreiro e converteuse nun infatigable propagandista. O seu discurso pechou o mitin posterior á manifestación do 1 de maio de 1931 convocada por socialistas e republicanos. Na campaña electoral das eleccións a Cortes Constituíntes de xuño de 1931 interveu nos mitins de Agolada e Carbia.

Ao ano seguinte participou nalgunhas das asembleas dos Centros Republicanos organizados en varias zonas do concello, destacando a de Soutolongo. Cando se produciu a mobilización contra a paralización das obras do ferrocarril en construción Ourense-Santiago, o comité de folga elixiu a Laureano como presidente, intervindo en mitins e reunións de traballadores e veciños. Ese mesmo ano foi designado delegado de Lalín na Asemblea da Federación Republicana Gallega. A principios de 1933 foi nomeado secretario interino do Concello de Rodeiro.

Candidatura do PRC para as eleccións a compromisarios.

Nese ano aconteceu o seu primeiro cambio de adscrición política: abandonou a esquerda republicana para militar no Partido Republicano Conservador de Miguel Maura. O PRC procedía da Derecha Liberal Republicana e pretendía incorporar ao republicanismo as masas conservadoras desde unha posición aconfesional. En xullo de 1934 García asistiu en Vigo á reunión constitutiva do partido, onde foi elixido para a súa comisión electoral. Foi candidato polo PRC nas eleccións de novembro dese ano, aínda que sen ningún éxito.

Destituído como secretario do concello Rodeiro en setembro de 1934, abriu despacho de avogado en Lalín sen abandonar a súa militancia. Nas eleccións a compromisarios para elixir o presidente da República que tiveron lugar en abril de 1936, foi candidato do Partido Republicano Conservador pola provincia de Pontevedra, e aínda que os conservadores foron o único partido non adscrito á Fronte popular que se presentou ás eleccións, ningún dos seus candidatos logrou a acta. Con todo, Laureano acadou 6.087 votos, procedentes case todos dos concellos dezaos.

Mantiña boas relacións persoais con Mario Fernández Crespo e Luís González Taboada, os líderes da Falange local, e foi dos poucos que os visitou na cadea de Lalín cando foron detidos a principios de maio de 1936. Foron estas amizades as que posibilitaron o seu ingreso na Falange despois do golpe de Estado, en xaneiro de 1937. En xuño actuou como xefe local interino de FET y de las JONS na ausencia de Luís González Taboada e finalmente foi nomeado xefe de Prensa e Propaganda da Falange lalinense o 22 dese mes. Desde ese posto exerceu a correspondencia de El Pueblo Gallego e pronunciou discursos e arengas nos mitins falanxistas como o da celebración da toma de Bilbao polas topas franquistas.

Co uniforme de Falange.

Este fervor falanxista de García Guitián non foi óbice para a súa detención en Vigo por insultar publicamente a Franco en xaneiro de 1939, cando estaba celebrando a toma de Barcelona polo exército franquista. Procesado por embriaguez e insultos ao xefe do Estado, foi condenado a un mes de arresto.

Xuíz

Nomeado xuíz municipal de Lalín en xullo de 1939, exerceu o cargo dende principios de setembro. O posto de xuíz municipal levaba parella a substitución do xuíz de instrución en caso de vacante ou ausencia do titular, cousa que aconteceu en moitas ocasións durante o seu mandato.

Este nomeamento debeu espertar as suspicacias dos “camisas viejas” e as envexas dos arribistas que cobizaban o posto. Uns anos antes a Falange de Lalín tivera que facer pública unha nota saíndo ao paso dos que criticaban a incorporación ao partido de vellos políticos republicanos afirmando que “aquellos que reconocieron su error; y con su adhesión a nuestra FET se pusieron desde un principio (…) al servicio de España a esos los recibimos con los brazos abiertos”.

Nun episodio máis das loitas de poder dentro da Falange pontevedresa, o falanxista estradense Manuel Paseiro remitiu ao Director Xeral de Seguridade o 30 de outubro de 1940 unha denuncia contra Fermín Bouza-Brey, xuíz de instrución da Estrada, e Laureano García, para que fosen cesados. Acusaba ao primeiro de ser un militante do Partido Galeguista e de  protexer os “roxos” nas súas actuacións xudiciais. Sobre García di que pertenceu a “diferentes partidos políticos del Frente Popular”, foi candidato a compromisario, e, no Movimiento “se encubrió con la camisa azul de Falange” e proferiu inxurias contra o xefe do Estado. Tamén afirma que foi proposto para o cargo “por su colega en ideología Fermín Bouza”, e como xuíz accidental de instrución a súa actuación foi aínda máis desastrosa que a de Bouza-Brey, “pues en mucha mayor escala y con mas desvergüenza, comete la misma clase de atropellos”.

Tivera ou non efecto a denuncia, a finais de 1940 Laureano cesou como xuíz municipal.

Avogado

Nos anos corenta dedicouse a exercer a súa profesión de avogado en Lalín, e dende 1947 tamén como letrado na Audiencia de Pontevedra, onde actuou como defensor nalgúns soados procesos penais. Casou en Castro de Cabras con Amalia Fernández Bodaño en 1944.

Entregando premios no Tiro de pichón

A principios da década dos cincuenta foi elixido presidente do Casino e iniciou unha campaña para recuperar a súa faciana cultural, organizando un ciclo de conferencias sobre temas científicos, médicos, literarios e musicais.

En 1953, coincidindo coa celebración da romaría do Monserrat, apareceu en El Pueblo Gallego un artigo seu sobre a orixe da festa titulado “Santuario de Monserrat”. Esta primeira colaboración na prensa logo de moitos anos parece o inicio dunha nova etapa do noso protagonista na que se dedicou á investigación sobre a historia local. Emprendeu o proxecto de facer unha Geografía e Historia del Partido de Lalín, da que se extractaron os artigos “Historia de la parroquia de Lalín” e “Historia del Santuario del Monserrat” publicados tamén no xornal vigués en setembro de 1962. Mágoa que a iniciativa nunca chegara a materializarse.

Na celebración da Hispanidade en Bugallido (Ames) en 1958, con Baldomero Cores e Maximino Castiñeiras.

Un rapaz de Soutolongo na RAE

A familia de Manuel Ferreiro I

Gregorio Salvador Caja

O recente pasamento do académico da Real Academia Española Gregorio Salvador Caja acontecido o 26 de decembro pasado, trouxo á actualidade a súa biografía, e sobre todo para os dezaos o feito de que parte da súa infancia transcorreu no concello de Lalín. E efectivamente, Gregorio pasou tres anos da súa infancia en Ludeiro, na parroquia de Soutolongo.

Gregorio era o irmán pequeno de Antonio Salvador Caja, un funcionario do Ministerio de Traballo que chegou a Pontevedra nos primeiros anos da República. Adscrito á Delegación de Traballo de Pontevedra, foi coñecedor da comarca dezá, que nesa época era un dos principais focos de conflitos laborais polas obras do ferrocarril Ourense-Santiago. Antonio casou en xaneiro de 1934 en Soutologo coa mestra Marcelina Ferreiro Panadeiro, a irmá do alcalde de Lalín, Manuel Ferreiro, nunha cerimonia na que foron apadriñados polo propio Ferreiro e pola súa tía, a tamén mestra Concepción Ferreiro. Asinaron como testemuñas o delegado de Traballo de Pontevedra, o administrador de Correos de Lalín, Andrés Iglesias Rueda, o avogado Domingo Pablo Palmaz, o comerciante Luis Taboada Fernández e o perito agrícola e secretario do Centro Republicano de Lalín, Gonzalo Goyanes Sánchez.

Antonio converteuse en inspector de traballo en 1935 e nunha coñecida figura política da capital, colaborando na prensa local con artigos sobre o mundo laboral como “El paro, una injusticia social”, que apareceu en El País. O pasamento da nai levou ao pai, daquela secretario do concello de Cúllar de Baza (Granada), a enviar a Pontevedra a Gregorio, de pouco máis de sete anos, para que se ocupasen del o seu irmán Antonio e a súa cuñada Marcelina, que vivían, tal como recordaba Gregorio, nunha “casa de azulejos verdes, junto al río”. O rapaz asistiu á escola preparatoria do Instituto. Ao ano seguinte, logo do triunfo da Fronte Popular nas eleccións de febreiro, Antonio foi nomeado a principios de marzo Delegado de Traballo da provincia de Pontevedra. Cando se produciu o golpe de Estado do 18 de xullo, Antonio Salvador acudiu á chamada do gobernador Gonzalo Acosta Pan para organizar o Comité de Defensa da República no Goberno civil no que tamén participaron Alexandre Bóveda, Ramiro Paz, Amancio Caamaño, José Adrio Barreiro,… Ante a inutilidade da resistencia aos militares, rendéronse e foron detidos.

Así lembraba moitos anos despois Gregorio a detención do seu irmán: “A la semana de empezar la guerra, llegaron a las tres de la madrugada y se llevaron a mi hermano, que era el delegado provincial de Trabajo. Salvó la vida porque lo reconoció un jurídico militar de los sublevados que había sido su amigo de la infancia.”

Antonio estivo detido na Normal de Pontevedra onde compartiu as últimas horas de Alexandre Bóveda antes do seu fusilamento, testemuño que recolleu anos despois o programa A Trabe de Ouro da TVG. Xulgado en Pontevedra por rebelión militar, foi condenado a cadea perpetua. Estivo un tempo no campo de concentración da Illa de San Simón, sufrindo as duras condicións da vida penitenciaria do lazareto da que tamén deixou testemuño no documental Aillados (2001), no que interveu xunto con outros presos. De seguido foi trasladado á Prisión Central de Burgos, pensada para 850 reclusos que chegou a albergar case 4.000, a maioría prisioneiros políticos das zona baixo dominio rebelde. Ao amoreamento engadiuse a deficiente alimentación e a aparición das enfermidades contaxiosas e infecciosas como a tuberculose, a avitaminose, o tifo e o cólera.

Mentres tanto, a súa muller Marcelina, que fora mestra interina na Xesta, Coiro (Cangas) e Vilarello (Dozón), e que acababa de aprobar o cursiño de selección profesional para o ingreso no Maxisterio, foi cesada como mestra. Co home na cadea, o irmán fusilado o 27 de agosto, moi sinalada politicamente e sen medios de vida en Pontevedra, vense para a casa paterna en Ludeiro co seu sobriño Gregorio, que non podía regresar a Granada, en mans do goberno leal. Alí viviron durante toda a guerra con Fernando, Mª Esther e José, os irmáns de Marcelina que aínda quedaban na casa.

Fonte de Ludeiro.

Gregorio Salvador, a quen os veciños chamaban “o andaluz”, compartiu eses anos cos rapaces de Ludeiro e doutros lugares da parroquia de Soutolongo. A súa tía Marcelina exerceu tamén como mestra e é moi posible que asistise á escola de Soutolongo que rexentaba o recordado Manuel González “Cancelo”. Pouco deixou escrito Gregorio sobre esa etapa da súa mocidade:

“Pasé, de niño, cuatro años en Galicia, primero en Pontevedra y luego, la mayor parte de la guerra civil, en una aldea del interior. Me habían partido España y al otro lado estaba casi toda mi familia y con el otro bando, viendo lo que veía, estaba indudablemente mi corazón.” Comenta no artigo “Un español pintado por sí mismo” aparecido en El Sol en 1990.

O andaluz de Ludeiro tamén tiña que botar unha man nas tarefas da casa, e a súa labor principal foi a de ir coas vacas. “Como las vacas son pacíficas y solo hay que estar pendiente de si se meten en el otro prado, tuve mucho tiempo para leer. La biblioteca de la casa era amplia y necesitaba ese vivir otras vidas, ampliar mi horizonte”; “los días que llovía me echaba una capa por encima y con ella tapaba el libro para que no se mojara», conta nunha entrevista. Lembra a lectura dos Episodios Nacionales de Benito Pérez Galdós e dos contos de Vidas sombrías de Pío Baroja mentres coidaba as vacas. E tamén o seu coñecemento da poesía galega no que se iniciou neses anos de Soutolongo.

Escola de Soutolongo

Coincidindo case coa fin da guerra, Gregorio regresou a Cúllar co seu pai, por pouco tempo, pois en de outubro de 1939 xa marchou a Granada para estudar o bacharelato. Marcelina aínda permaneceu en Ludeiro dous anos máis, ata que por fin Antonio Salvador saíu da prisión de Burgos ao concederlle a liberdade provisional a principios de 1941. O matrimonio instalouse en Lugo, onde Marcelina logrou montar unha xestoría e Antonio conseguiu un traballo como administrativo da empresa Gómez de Castro, a propietaria da liña de autobuses que facía o traxecto Lugo-Vigo, con parada en Soutolongo. En Lugo naceu o seu primeiro fillo, Antonio, a finais de 1941.

Marcelina e Antonio seguiron vindo por Soutolongo todos os veráns, e anos despois instaláronse en Vigo. Acabaron construíndo unha casa en Ludeiro onde pasaron os últimos anos de vida. Coa fin da ditadura franquista, Marcelina foi rehabilitada como mestra en 1979.

A relación de Gregorio Salvador coa súa familia galega non rematou en 1939. Gregorio volveu en varias ocasións a Ludeiro, para visitar e rememorar a casa onde pasou varios anos de rapaz; e ademais a súa filla Aurora acabou casando co seu curmán Antonio Salvador Ferreiro, o fillo de Marcelina e Antonio.

Hai que contar tamén a historia dos outros irmáns de Manuel Ferreiro. Queda para outro artigo…

Víctor Loureiro, o médico republicano de Agolada

Placa dedicada a Víctor Loureiro polos veciños de Agolada.

Un grupo de agoladenses instalou na Casa do Concello en 1934 unha placa de mármore en homenaxe ao médico Víctor Loureiro Crespo que finara en Pontevedra en xaneiro do ano anterior. A placa foi custeada por subscrición popular con achegas que non excedían dunha peseta para que así fosen moitos os veciños que puidesen contribuír. Está adornada cunha fotografía do doutor Loureiro e a inscrición di: “Al ilustre médico pontevedrés D. Víctor Loureiro Crespo, inspector municipal de sanidad del Ayuntamiento de Golada. 1888 -1933. Sus amigos en testimonio de admiración.”

Que méritos tiña este médico municipal para que os agoladenses lle dedicaran unha placa?

Víctor Loureiro Crespo naceu en Pontevedra en 1888, fillo de Francisco Loureiro Villaverde e Peregrina Crespo Iglesias. Oito anos antes viñera ao mundo o seu irmán, José Loureiro, que tamén sería médico e que foi concelleiro en Pontevedra e presidente do colexio médico provincial en varias ocasións; unha rúa da cidade leva o seu nome. Víctor estudou no Instituto de Pontevedra con brillantes cualificacións e logo fixo Medicina na Universidade compostelá, rematando a carreira en 1916. Durante os estudos traballou como alumno no Hospital de Pontevedra, e o mesmo ano de finalizar, solicitou unha praza de médico nese hospital, praza que lle foi denegada polo que interpuxo un recurso de alzada contra o acordo do concello. Dous anos despois volveu solicitar a praza de médico da Asociación Protectora del Obrero de Pontevedra.

Conseguiu finalmente a praza de médico interino do concello de Agolada en 1920, para tres anos despois ser nomeado médico titular do concello. Convencido republicano, neses anos contactou co movemento agrarista agoladense impulsado pola Sociedad de Agricultores de Golada, e participou nas campañas que levaron aos agrarios ao concello.

Continuou como médico titular do concello nos primeiros anos da ditadura de Primo de Rivera. Participou no I Congreso Regional de Lucha Antituberculosa que se celebrou na Illa da Toxa en 1925. Nestes anos Víctor Loureiro foise facendo co aprecio dos veciños de Agolada, especialmente dos máis humildes e desfavorecidos, aqueles que tiñan que recorrer á beneficencia municipal. En 1927 intentou conseguir a praza de médico municipal de Lalín, fracasando no empeño pois o escollido foi Cándido Soto Colmeiro. Ese mesmo ano morreu a súa nai Peregrina Crespo na súa casa de Mourente, en Pontevedra.

A finais de xullo de 1929, coa ditadura xa agonizante, foi suspendido como médico e inspector municipal de sanidade de Agolada pola corporación presidida por José Oro Barrio. A desculpa que invocou o concello foi a súa ausencia de varios días (para a que solicitara permiso) e as testemuñas falsas duns poucos veciños que afirmaron que o médico non os atendía. Víctor interpuxo recurso ante o Tribunal Contencioso-Administrativo. A súa suspensión causou unha enorme protesta entre a veciñanza, que se materializou en setembro do ano seguinte, cando unha numerosa comisión de agoladenses de todas as parroquias visitou ao gobernador civil para esixirlle a súa reposición. O 31 de outubro unha enorme manifestación reuniuse diante da Casa do Concello para solicitar a súa reposición. Enviaron telegramas ao presidente do Consello de ministros e ao ministro da gobernación coa esixencia de reposición e solicitando a destitución do alcalde e do secretario “por atropello a voluntad al pueblo”. Parece que esta vez a protesta foi efectiva, pois o gobernador civil ordenou mediante telegrama urxente que se activara o expediente de destitución e se evitaran alteracións da orde pública.

Non cesou a teima dos poderes caciquís contra Víctor Loureiro, pois en febreiro de 1931, a dous meses das eleccións municipais que habían traer a República, a nova corporación, presidida por  Emilio Oro Barrio, que sucedera ao seu irmán José, acordou finalmente a resolución do expediente e a destitución do doutor Loureiro como médico e inspector municipal de sanidade. Naturalmente Víctor volveu recorrer esta destitución ante os tribunais.

Víctor Loureiro Crespo

A destitución de Víctor Loureiro tiña nesta ocasión unha clara compoñente de loita política, pois o doutor Loureiro foi o impulsor da candidatura republicana encabezada por Primo Castro Vila, que se enfrontou á caciquil impulsada polo alcalde Emilio Oro. Era lóxico o temor dos caciques, xa que a candidatura de Primo Castro resultou finalmente gañadora nas eleccións do 12 de abril, un feito excepcional en toda a comarca de Deza, pois en todos os demais concellos triunfaron candidaturas caciquís, o que obrigou a repetir as eleccións o 31 de xuño.

Vexamos como se desenvolveu o proceso. A finais de novembro de 1930, cando se pensaba que a convocatoria de eleccións a Cortes estaba próxima como un xeito de volver á orde constitucional que a ditadura primorriveirista interrompera, celebrouse en Lalín unha reunión política co obxectivo de presentar a un notable local, Jorge Quiroga García del Hoyo, fillo de Eduardo Quiroga e dono da casa de Quintela, como candidato anticaciquil a deputado polo distrito para enfrontarse ao máis que probable candidato oficialista o ex-deputado Sáinz de Vicuña. A esta reunión asistiron varios notables lalinenses como Salvador Madriñán, Domingo Pablo Palmaz, Benjamín González Fidalgo, Manuel Golmar Cacheda e outros, xunto a eles tamén figuraban algúns presidentes e directivos das sociedades agrarias de Rodeiro e por Agolada estiveron presentes Víctor Loureiro, Anselmo Rúa Feás (que fora presidente da sociedade agraria de Agolada en 1923), Modesto Gómez Vales (que fora secretario e vicepresidente da sociedade) e o mestre de Borraxeiros José Méndez Méndez. A conclusión do conclave foi a posta en marcha da candidatura de Jorge Quiroga e o inicio dunha campaña de propaganda para dala a coñecer aos dezaos. O proceso pasou por varias vicisitudes, como a renuncia de Jorge Quiroga e a súa substitución polo seu cuñado, o xeneral Cavalcanti, a quen xa propuxeran nos anos dez para deputado por Lalín.

Como é sabido, o goberno decidiu finalmente non convocar as eleccións a Cortes e no seu lugar fixou para o mes de abril de 1931 a convocatoria de eleccións municipais. Dende principios de ano Víctor Loureiro púxose a traballar na organización dunha candidatura anticaciquil en Agolada. O concello estaba dividido naquela época e tres distritos a nivel electoral: O primeiro distrito era o de Borraxeiros, o segundo, Berredo e o terceiro Ventosa. A candidatura republicana triunfou no primeiro, obtendo tres dos catro candidatos en disputa, por só un da candidatura oficial. No segundo, polo que se presentaba Emilio Oro Barrio, o a vitoria foi para a súa candidatura que logrou tres concelleiros, por dous da republicana. Finalmente no terceiro distrito triunfou a que encabezaba Primo Castro Vila co resultado de tres republicanos fronte a dous oficialistas. Esta axustada vitoria, oito concelleiros republicanos fronte a seis caciquís, permitiu establecer a primeira corporación republicana electa na comarca. Os membros da candidatura oficial recoñeceron o triunfo dos seus rivais e o seu líder, Emilio Oro, declarou no pleno de constitución da corporación que aínda que se presentaran como monárquicos, aceptaban o réxime republicano.

Esta vitoria republicana tivo repercusións inmediatas na situación laboral do doutor Loureiro. Logo de se constituír a corporación de Agolada polo delegado do gobernador civil José Echeverría Novoa acompañado polo alcalde de Lalín Manuel Ferreiro o 19 de abril, o primeiro pleno extraordinario, que tivo lugar o 30 dese mesmo mes, adoptou por maioría o acordo de reposición de Víctor Loureiro como médico municipal. E con motivo desta reposición, o 10 de maio organizouse na parroquia de Ventosa unha festa para celebralo. Os veciños de Ventosa organizaron a homenaxe e convidaron a varias parroquias a participar. No acto falaron José Vidal, Juan Otero González e Modesto Gómez. O doutor Loureiro agradeceu a homenaxe ofrecéndose coma sempre a todos os veciños do concello. As bandas de Brántega e Ventosa amenizaron a festa posterior.

Víctor seguiu traballando como médico dos veciños de Agolada, e en decembro dese ano foi nomeado pola corporación vocal do consello local de Primeiro Ensino. Amigo de Manuel Ferreiro, foi un dos seus asesores nos primeiros anos da República e a finais de 1931 foi nomeado Inspector de Sanidade do partido xudicial del Lalín.

Necrolóxica de Víctor Loureiro.

Cando estaba pasando as vacacións de Nadal na súa Pontevedra natal, sufriu un ataque e sorprendeuno a morte o 6 de xaneiro de 1933. Foi soterrado no cemiterio de Mourente, acompañando a comitiva o alcalde de Pontevedra Bibiano Ossorio-Tafall, o deputado Joaquín Poza Juncal e o concelleiro Arturo Rey Juncal. Tamén acudiu ao enterro unha comisión da corporación de Agolada á que acompañaron moitos veciños do concello. O Colexio Médico provincial emitiu un comunicado “reconociendo los sacrificios y abnegación de los que como Víctor Loureiro mueren pobres y ponen a prueba, no solo sus grandes conocimientos científicos sino también su carácter bondadoso y caridad inagotable”.

O 19 de xaneiro tiveron lugar na igrexa parroquial de Borraxeiros uns multitudinarios funerais polo seu eterno descanso. Foi nese momento cando os seus amigos, compañeiros e veciños decidiron dedicarlle unha placa que inmortalizara a súa figura e a súa contribución ao concello de Agolada e colocala na casa do concello que el contribuíu a facer republicana.

Antiga Casa so Concello de Agolada onde se instalou a placa.

En realidade os amigos e admiradores de Víctor Loureiro custearon dúas placas para perpetuar a súa memoria. A segunda placa ía ser instalada tamén en abril de 1934 na rúa Progreso do concello de Pontevedra, a rúa en que naceu o noso protagonista. Ignoro se chegou a realizarse a súa colocación, e se efectivamente tivo lugar, que foi dela.

Poucos meses despois da súa morte, en maio de 1933, unha sentenza do Tribunal Contencioso-Administrativo deulle a razón ao doutor Loureiro e declarou responsábeis dos haberes que debía percibir aos concelleiros que tomaron o acordo da súa destitución.

Jesús María Santaló, candidato a deputado polo Deza

Foi alcalde de Carbia, secretario do xulgado de Lalín, candidato a deputado polo Deza e exiliado político durante a guerra.

Na época da ditadura de Primo de Rivera e na II República houbo no Deza unha importante figura que permanece esquecida da historia: Jesús María Santaló. Moitos acontecementos políticos desa época contaron coa súa presenza, e a súa influencia deixouse sentir en case todos os procesos electorais do período republicano.

Tarxeta do convite á homenaxe

O evento máis destacado do que foi absoluto protagonista foi o banquete homenaxe para a súa proclamación como candidato a deputado, celebrado en Lalín en 1935. Jesús María Santaló era nesas datas secretario no xulgado da capital do Deza. En xuño formouse unha comisión para promover un acto de homenaxe e proclamación composta polos médicos Carlos Fernández e José Rodríguez, o avogado Manuel López Noguerol, os procuradores Domingo Pablo Palmaz e Ramón Moure, o veterinario Benito Rodríguez, o comerciante Manuel García Diéguez e o perito agrícola Gonzalo Goyanes Sánchez. Fixaron a data do banquete-homenaxe para o mes de xullo. Estaba programado como un acto de adhesión á figura política de Santaló. Xa se falaba da intención de proclamalo candidato a deputado, tal e como se fixo constar nas tarxetas de invitación. Prevíase a chegada de comisións de todos os concellos dezaos dispostas a renderlle adhesión e apoiar a súa candidatura, acompañadas de banda de música.

Finalmente, chegou a data anunciada, o domingo 7 de xullo. Nas entradas da vila colocaron pancartas coa lenda “Lalín saluda a don Jesús María Santaló”. Ás doce do mediodía formouse unha manifestación coas delegacións dos concellos dezaos para presentarlle a súa adhesión ao homenaxeado. Ían acompañadas das bandas de música de Piloño, Silleda, Bendoiro, A Xesta, Ventosa, as dúas de Merza e os gaiteiros Os Dezas. José María foinas recibindo no Hotel do Ferrador. Ao remate, algunhas das bandas deron concertos na rúa principal.

Menú e programa do banquete-homenaxe

Cara as dúas da tarde os participantes marcharon á feira do Vento onde se celebrou o banquete. As crónicas falan da asistencia de máis de 600 comensais. O opíparo menú foi servido pola Casa Navaza. Rematado o xantar, que foi amenizado polas bandas, comezaron os discursos. Tomou a palabra Manuel López Noguerol como membro da comisión organizadora para ofrecer a homenaxe e anunciar oficialmente a súa proclamación como candidato a deputado polo distrito. Falaron despois para adherirse Pablo del Río Rúa, o párroco de Ínsua e Duxame, en representación do concello de Carbia; José Villares Lamela, avogado e ex-xuíz municipal de Silleda; Manuel Peleteiro Pazos, farmacéutico de Agolada; José Nóvoa Rodríguez, avogado e xuíz municipal de Dozón e Francisco Vence Campos, avogado e xuíz municipal de Rodeiro. Interviron a continuación os deputados Víctor Lis Quibén e Isidoro Millán Mariño e o exdeputado Alejando Mon Landa. Rematou a quenda de intervencións o homenaxeado, que logo de agradecer aos seus amigos o acto, proclamou:

Yo no pertenezco a partido político alguno y tampoco podría pertenecer en razón de mi cargo. Soy y seré independiente y con este carácter me presentaré en las próximas elecciones, por si la bondad de mis amigos quieren llevarme al Parlamento. Para mí no hay amigos ni enemigos, ni blancos ni negros ni partidarios de una u otra agrupación; para mí sólo hay un amor que es el distrito de Lalín y unos amigos que son todos los vecinos de su territorio, a quienes prometo servir y atender en todo momento.

O discurso de Santaló recorda vellas formas do caciquismo da Restauración, cando se elixía un único deputado polo distrito de Lalín e non o tal e como acontecía nas eleccións da República, que elixían deputados pola circunscrición provincial por maiorías ou minorías, sempre encadrados nunha candidatura de partidos políticos ou coalicións electorais. De feito, algúns cronistas denuncian esta homenaxe como un acto do non nato Partido Agrario Gallego, sucursal do Partido Agrario Español de Martínez de Velasco, que estaba organizando Alejandro Mon, e que xa vivira na primavera dese ano a constitución dos comités locais das cidades de Pontevedra e Vigo, baixo a dirección de Prudencio Landín e Isidoro Buceta. O Partido Agrario Gallego non chegou a desenvolverse e os seus promotores acabaron integrados na candidatura de centro de Portela Valladares xunto cos restos do Partido Radical para as eleccións de febreiro de 1936.

Por certo, rematado o banquete, como era costume, celebrouse na Feira do Vento unha animada romaría.

Quen é este Santaló ao que se pretendía proclamar deputado polo Deza?

Jesús María Santaló Ponte naceu no pazo da Torre de Merza o 8 de maio de 1895. Era fillo do avogado Ramón Santaló Villar, xuíz municipal de Carbia, escribán do xulgado de Ribadeo e entre 1901 e 1924, secretario do xulgado de Lalín. Ramón Santaló foi tamén un asiduo colaborador na prensa, tanto local (pertenceu á redacción do periódico La Defensa de Lalín) como de ámbito galego (exerceu a correspondencia dos xornais composteláns Diario de Galicia en Lalín e El Correo de Galicia en Carbia). Logo do seu paso por Lalín trasladouse a Pravia (Asturias), traballou algún tempo en Ribadavia e acabou a súa carreira no xulgado de Betanzos, xa durante o período republicano. Foi nomeado polo Goberno Cabaleiro da Orde de Isabel a Católica en 1920.

Jesús Mª Santalo en 1935

Jesús María estudou o bacharelato en Lugo e despois licenciouse en dereito na universidade compostelá. Antes de rematar a carreira casou en Cee con María Cereijo Gayoso, irmá do que xa era o seu cuñado Juan Cereijo. Durante a época de estudante escribiu algunhas crónicas desde Merza para o xornal El Correo de Galicia, do que era correspondente o seu pai. Unha vez licenciado fixo as oposicións a secretario xudicial, que aprobou en 1919. Pouco tempo despois converteuse en administrador do balneario de Cruces.

O seu primeiro destino como funcionario xudicial foi o xulgado de Fuentesaúco (na provincia de Zamora), porén en 1922 xa se trasladou a Ponteceso. Logo da proclamación da ditadura de Primo de Rivera, e grazas á influencia do que fora deputado provincial do distrito, Alfredo Espinosa, foi nomeado alcalde de Carbia o 20 de marzo de 1924. Como alcalde, recibe as loubanzas do correspondente en Carbia do periódico agrarista Verdad y Justicia, destacando que é o primeiro alcalde non monterista. Permaneceu pouco tempo no cargo, pois o 1 de novembro dimitiu ao ser nomeado xuíz municipal do mesmo concello, un cargo moito máis apetecible e desde o que podía exercer unha maior influencia política e social. Ao mesmo tempo, o concello de Carbia, presidido por Andrés Lareu, acordou nomealo fillo predilecto. O 11 de xaneiro do ano seguinte recibiu con este motivo unha homenaxe en forma de banquete popular conxuntamente co delegado gobernativo da ditadura no partido de Lalín, Dámaso Iturrioz. No acto entregáronlle unha placa conmemorativa confeccionada por un prateiro de Compostela.

Presidencia da homenaxe a Santalo en Vila de Cruces, 1930

Colaborador da ditadura, era xa coñecido e cualificado como cacique polos seus inimigos políticos polos seus amaños na administración municipal e xudicial. Ao se constituír en Carbia a Unión Patriótica, o partido único creado por Primo de Rivera, foi nomeado presidente. En 1928, cando a ditadura primorriverista agonizaba, abriu bufete de avogado en Lalín. Foi nomeado concelleiro polo continxente de maiores contribuíntes en febreiro de 1930, e como presentación da súa futura carreira política os seus partidarios organizaron unha homenaxe popular no seu concello o 16 de marzo. En xuño foi nomeado outra vez xuíz municipal de Carbia.

Homenaxe a Jesús Mª Santaló en Vila de Cruces, 1930

Nas eleccións municipais do 12 de abril de 1931 que trouxeron a República montou unha candidatura formada cos antigos membros da Unión Patriótica, que se enfrontou á do vello cacique de Carbia Cándido Soto, cualificada como “demócrata” aínda que representaba ao vello Partido Liberal da Restauración. El mesmo presentouse como candidato a concelleiro polo terceiro distrito (que incluía as seccións de Bascuas e Merza). A loita foi brutal, chegando a haber varios mortos e feridos na mesa de Piloño. Santaló foi elixido concelleiro, aínda que coa anulación das eleccións non chegou a tomar posesión. Unha comisión xestora fíxose cargo do goberno do concello até a convocatoria de novas eleccións o 31 de maio. Nestas xa non figuraba Santaló como candidato, porén unha boa parte dos triunfantes como Rafael Salgado, David Sesto e outros eran os membros da anterior candidatura upetista, que agora se presenta como republicana. Foi a candidatura que gañou as eleccións, o seu triunfo foi debedor do control de Santaló sobre os procesos electorais, e deste xeito conseguiu manter a súa influencia no concello.

Despois da proclamación da República continuou como avogado en Lalín, con todo seguiu exercendo o control das eleccións en Carbia. Houbo protestas pola adulteración das eleccións constituíntes de xuño de 1931 e sobre todo nas de novembro de 1933, con actas dobres que foron obxecto de protestas no escrutinio. O principal beneficiario destas manipulacións foi o Partido Radical, e a partir do seu triunfo Santaló xa se posicionou politicamente cos radicais.

Asistentes ao homenaxe en Silleda, 1934

En abril de 1934 conseguiu o nomeamento de secretario do xulgado de Primeira Instancia e Instrución de Lalín, logo do falecemento do anterior, Nicasio Blanco Rodríguez. A partir dese momento relanzou a súa carreira política coa pretensión de ser elixido deputado. Iniciou unha campaña de homenaxes por todos os concellos da comarca que comezou en maio na súa parroquia de Merza. A finais dese mesmo mes recibiu outra homenaxe en Silleda. A revolución de Asturias paralizou esta campaña promocional.

Retomou a operación no verán de 1935 xa con maior repercusión, cando se celebrou o banquete-homenaxe-proclamación do que falei ao principio. Continuou a campaña en agosto en Agolada, onde uns sesenta amigos se reuniron nunha carballeira para facerlle unha homenaxe ao candidato. A finais dese mesmo mes volvéronlle ofrecer outra homenaxe en Silleda.

Grupo de asistentes ao banquete-homenaxe de Lalín, 1935

Caeu o goberno radical-cedista polo escándalo do estrapelo. Manuel Portela Valladares converteuse en presidente do goberno e convocou eleccións para febreiro de 1936. Formáronse dúas grandes coalicións electorais, o Frente Popular e a CEDA. Santaló integrouse nunha terceira, a candidatura de centro promovida por Portela Valladares, xunto con antigos deputados radicais como Ramón Salgado ou José López Varela. Participou activamente na campaña electoral na que a prensa cualificaba de candidatura gobernamental, recibindo e reuníndose con comisións de veciños en Lalín e Silleda, falando no mitin da capital dezá con Ramón Salgado a finais de xaneiro, visitando aos delegados do Goberno en Pontevedra para solicitar obras que remediasen o problema do paro na comarca, moi elevado pola paralización das obras do ferrocarril, ou visitando ao alcalde portelista Domingo Pablo Palmaz para anunciarlle a exención da aportación do concello para o futuro edificio da escola graduada de Lalín.

Finalmente Santaló foi o número cinco na candidatura que encabezaba Manuel Portela Valladares, seguido de Alejandro Mon Landa, José López Varela e Ramón Salgado Pérez, e na que aparece no número sete Valentín Paz Andrade. Triunfou a Fronte Popular, só foi elixido Portela Valladres polas minorías e o noso persoeiro non conseguiu o ansiado posto de deputado a pesar de obter no distrito de Lalín a maior porcentaxe de votación: 23.219 votos. Repetíronse as protestas nestas eleccións pola manipulación das actas de Carbia e Lalín. O procedemento que utilizaba era a simulación: no intre posterior ás eleccións, ou ás veces incluso antes, amañábanse as actas para cambiar o sentido do voto. En palabras do deputado Guerra del Río ao referirse aos datos de Lalín na sesión das Cortes que analizaba as actas, “en Galicia no actúan los matones, actúan los prestidigitadores”. Nos meses seguintes apareceron na prensa duras censuras pola súa actuación como electoreiro e amañador de eleccións no distrito. Os periódicos A Nosa Terra e El País publicaron críticas e solicitaban un expediente de depuración como secretario do xulgado afirmando que “bateu o record de pucheirazos” xunto co xuíz Pío Somoza.

Denuncia a Santaló en A Nosa Terra 1936

Nunca chegou a ser sancionado, pois poucos meses despois produciuse o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936. Santaló desfrutaba neses momentos dunha licenza que solicitara dous días antes. Polo que puiden averiguar a partir das fontes orais, estaba en Madrid cando aconteceu o levantamento militar. Ao ser consciente da situación, e dadas as súas implicacións políticas, buscou asilo na embaixada francesa, aínda que polo excesivo número de solicitantes foi rexeitado nun primeiro momento. Conseguiu finalmente ser acollido logo de simular un accidente automobilístico. Na embaixada non podían manter tantos refuxiados e enviaron un bo grupo, entre os que estaba Santaló, para Valencia. Desde o porto de Valencia logrou embarcar a Francia. Estivo varios anos no país galo como refuxiado político sen que teñamos constancia de cales foron as súas actividades durante ese tempo. Si sabemos que mantivo correspondencia coa súa muller desde Valencia e Francia coa precaución de dirixir as cartas a un veciño para evitar a censura.

Mentes tanto, as autoridades franquistas actuaron na súa contra. No pazo familiar da Torre en Merza eran habituais as visitas da Garda civil tratando de descubrir o seu paradoiro. A Comisión provincial de Incautación de Bens decretou a apertura de expediente de responsabilidade en xuño de 1938. Tamén se lle abriu outro expediente por responsabilidades políticas. No arquivo do concello de Lalín constan as peticións de informes sobre a súa conduta profesional e actividades políticas e tamén as solicitudes de sinalamento de testemuñas para depoñer no seu xuízo. Curiosamente, non teño constancia de ningún procesamento de Jesús María, nin tampouco aparecen as resolucións dos expedientes de incautación de bens ou de responsabilidades políticas. Posiblemente a intervención e as xestións do seu irmán Carlos Santaló, maxistrado afín aos sublevados, conseguiron evitarlle as sancións que lle agardaban. Porén sabemos que a súa muller tivo que vender moitas propiedades nesa época, algunhas ao seu cuñado Carlos Santaló, quizais para deixalas fora do expediente de incautación.

A principios dos anos corenta optou por retornar á España franquista, unha vez seguro de que non habería represalias ou sancións contra el, pois parece que as influencias do seu irmán e outras amizades lograron minimizalas. Veu por mar dende Francia e desembarcou no porto de Ribadeo, a vila na que o seu irmán Carlos estaba destinado como xuíz de Instrución. Unha historia familiar afirma que o seu veciño Cornado foi buscalo a Ribadeo e levouno a Lugo disfrazado de cura. Ata alí foi a súa muller coa consigna de que vería tres curas xuntos e el sería o do medio.

Pazo da Torre, Merza

Xa instalado en Merza, no pazo da Torre, dedicouse ao contrabando de wolfram. Parece que gardaba o mineral na Torre, pois alí os gardas non se atrevían a inspeccionar. Prestoulle axuda a moitos presos políticos traballadores forzosos das minas de Fontao como testemuña un cadro coa bandeira republicana regalo dos penados que estivo moitos anos colgado no pazo.

Anuncio na prensa 1950

Rehabilitado como secretario xudicial, desempeñou o cargo no xulgado de Sahagún en 1947, aínda que só por uns meses. Volveu abrir o despacho de avogado en Lalín a principios dos anos cincuenta e foi novamente nomeado xuíz municipal de Carbia a mediados desa década. Finalmente, en 1957, conseguiu o posto de secretario do xulgado de Baltanás na provincia de Palencia, pasou despois polo de Villacarriedo (Cantabria), para finalmente ser secretario do xulgado de Padrón en 1958. Neste posto rematou a súa vida profesional nos anos setenta.

Jesús María Santaló Ponte morreu en Merza o 12 de outubro de 1982, tres anos despois do falecemento da súa muller.

Invisíbeis: mulleres dezás represaliadas polo franquismo

Laura Nicolás Esperante co seu home Eugenio Rueda Perosanz.

A excepción duns poucos nomes de “paseadas” ou fusiladas, poucas veces as mulleres aparecen citadas nos estudos sobre a represión franquista en Galicia. Pero estas tamén foron represaliadas tanto física como económica, laboral ou psicoloxicamente. Foron moitas as mulleres violadas, rapadas, humilladas e obrigadas a beber aceite de rícino. As últimas investigacións eliminaron moitos tópicos e agora forman parte da historia real dos derrotados. Pouco a pouco imos coñecendo a dureza das vidas que levaron esas mulleres, porén hai moitos casos dos que compre saber en detalle. Hoxe quero dar a coñecer algunhas historias de mulleres dezás que sufriron a represión polas súas ideas, e que poderían representar a todas elas.

María Carmen Sánchez Sanmartín, nada en Losón (Lalín) o 14 de abril de 1903, filla de Juan Sánchez García e Carmen Sanmartín Ramos. Era veciña de Ferrol nos anos da República, e alí casou con Enrique Rodríguez Faraldo en 1934. Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936 foi detida e sometida posteriormente a un consello de guerra en Ferrol o 10 de agosto de 1937, acusada de auxilio á rebelión e condenada á pena de 15 anos de reclusión temporal e accesorias correspondentes. A Comisión Provincial de Incautación de bens abriulle o expediente 2/1938 por responsabilidades políticas e o Tribunal Regional de Responsabilidades Políticas da Coruña sancionouna o 22 de novembro de 1940 coa cantidade de 100 pesetas. Carecía de bens de fortuna para afrontala.

Unha das primeiras medidas de limpeza que levaron a cabo as novas autoridades foi a depuración do maxisterio. A mediados de agosto de 1936 decretouse pola Junta de Defensa Nacional a destitución masiva de mestras e mestres. Púxose en marcha unha purga minuciosa por parte da Comisión Depuradora do Maxisterio, que abriu expedientes a todos os/as ensinantes. O resultado deste proceso de depuración foi un bo número de mestras sancionadas na Comarca de Deza:

Milagros Gómez Fernández, mestra de Bais (Agolada), sancionada con suspensión e traslado de escola.
Juana López Elicegaray, de Besexos (Vila de Cruces), suspensión.
Carmen López López, de Vilarello (Dozón), suspensión.
Peregrina Besada Álvarez, de Cadrón (Lalín), suspensión e traslado de escola.
Benita Gallego Varela, de Moneixas (Lalín), traslado.
Emilia Barros Muíños, de Palmou (Lalín), traslado.
María Lareu Yáñez, de Sello (Lalín), traslado.
Higinia Fráiz Villanueva, da Bandeira (Silleda), suspensión e traslado.
Efigenia Novas Solla, de Parada (Silleda), suspensión e traslado.
Encarnación Seoane Golmar, de Saidres (Silleda), traslado.
Elisa García Arguindey, de Taboada (Silleda), traslado.

Tamén as mulleres da comunidade protestante da parroquia de Vilar (Silleda) sufriron a represión. María Andrea Valladares Carballo, que nacera en 1883 en Vilar, foi detida a principios de outubro de 1937, xunto con outros nove protestantes da parroquia, entre eles o pastor Celestino Puente. Segundo unha noticia aparecida en El Compostelano dando conta destas detencións, María Andrea era acusada de “saludar con el puño cerrado”. Foi xulgada en Pontevedra en consello de guerra o 13 de xaneiro de 1938, acusada de auxilio á rebelión e condenada a 20 anos de prisión. Abríronlle expediente de responsabilidades políticas en xaneiro de 1940. A sentenza foi conmutada en setembro de 1943.

O pastor, Celestino Puente Sánchez, que tamén foi detido e procesado, casara en Inglaterra en 1932 con Ruth Elisa Dodd, a filla de Thomas Dodd, o anterior pastor de Vilar. Sabemos que Ruth era mestra en Vilar, pero parece que non foi detida nin sancionada, seguramente porque tiña a nacionalidade inglesa. Porén, a capela e a escola dos protestantes foi clausurada e pechada por orde do Gobernador civil o 8 de outubro de 1937 “por ser aquella un centro antipatriótico y desarrollarse en la misma propaganda de caracter izquierdista”.

Neste artigo facía fincapé nos castigos aos que se viron sometidas as mulleres da familia de Antón Alonso Ríos mentres este estaba fuxido disfrazado como o siñor Afranio. A súa nai Matilde Ríos Neira e a súa irmá Evangelina (que rexentaba o comercio familiar), foron acusadas de colaborar cos republicanos silledenses facendo propaganda das ideas esquerdistas, e mesmo de proporcionarlles dinamita e municións dos seus establecementos comerciais. As súas irmás Matilde e Dolores, tamén mestras, foron acusadas de ter ideas esquerdistas e de facer campaña polo seu irmán, aínda que finalmente non resultaron sancionadas.

Pero ademais as mulleres dos paseados e asasinados padeceron tamén outras formas de represión e rexeitamento social. Sinalo só dous casos a modo de exemplo:

Rogelia Sanmartín Amigo, a muller de Luís Frade Pazos, primeiro tenente alcalde de Lalín na última corporación republicana e asasinado en Tenorio o 9 de novembro de 1936, pasou moitas dificultades para criar os seus fillos e cada 9 de novembro viaxaba ás agachadas a Tenorio para deixar unhas flores na tumba do seu home.
Unha situación semellante, pero máis grave (pois tiña oito fillos), sufriu Rosa Abeledo Albarellos, a muller de José María Montouto Rodríguez, asasinado con Luís Frade en Tenorio. Tanto ela coma os seus fillos foron cualificados como “roxos” e polo menos dúas das súas fillas, Oliva e Asunción, tiveron que marchar a Buenos Aires “exiliadas”.

Así mesmo, entre as mulleres dos escapados e fuxidos que formaron as primeiras partidas guerrilleiras a finais dos anos trinta, producíronse episodios de represión:
Un destes casos foi o de Carmen Sánchez Saa, nai de Ramón Sánchez, coñecido como “Areán”, o lugartenente do Largo (o guerrilleiro Benjamín García Diéguez); esta foi detida para obrigar a entregarse aos membros da partida do Largo, que operaba na zona de Rodeiro, tomándoa como refén o 8 de marzo de 1939. Ao día seguinte detiveron a Josefa Villanueva Soengas, a muller de Ramón Sánchez, e á súa filla, a nena Agripina Sánchez Villanueva. Tamén foi detida Regina Diéguez Valladares, a nai de Benjamín García. Logo de permanecer varios días en prisión; sen que os guerrilleiros se entregasen, libéranas.

Na etapa de maior represión contra a guerrilla na comarca, a finais dos anos corenta, tamén se deron varios casos de represión contra as mulleres que axudaban e apoiaban a loita guerrilleira:
Josefa Nicolás Esperante, a irmá do guerrilleiro Miguel Nicolás Esperante o líder do grupo “Os Corcheiros”, que operaba polo norte da provincia de Pontevedra, foi detida en 1948 acusada de axudar os guerrilleiros. Foi xulgada na Causa 296/48, na que tamén foi procesado o seu irmán Manuel Nicolás Esperante, pero ela non chegou a ser procesada.

Peor sorte lle tocou á outra irmá de Miguel, Laura Nicolás Esperante, que casara en 1943 co guerrilleiro Eugenio Rueda Perosanz, quen formou parte do grupo “Os Corcheiros”. Laura fora unha das poucas mulleres militantes do Partido Galeguista nos tempos da República. Foi detida en 1948 e xulgada nun consello de guerra o 23 de febreiro de 1949 con Manuel Villanueva Rey e Andrés Conde Troitiño, acusados de “bandidaje”. Laura Nicolás foi condenada a dous anos de prisión.

As dúas irmás Nicolás foron detidas na gran redada contra os apoios da guerrilla na comarca de finais de 1948, coordinada polo famoso comandante Montero, xefe do Sector Interprovincial da Garda Civil con sede en Lalín, popularmente coñecido como a “Brigadilla”. Nesa redada tamén foron detidas outras tres mulleres:

Inés Blanco Donsión. Nada en Cristimil (Lalín) en 1924. Filla de Francisco Blanco Barreira, que fora detido e xulgado en 1936 e estivo catro anos en San Simón. Inés foi arrestada xunto co seu pai Francisco Blanco acusada de bordarlle unha bandeira para os guerrilleiros. Foi torturada no cuartel da Brigadilla de Lalín e xulgada na Causa 296/48, na que foi procesado o seu pai, aínda que Inés non chegou a ser axuizada. Ao ser liberada logrou emigrar a Venezuela. Retornou a España e finou en Leganés en 2017.

Josefa Diéguez Froiz. Nada en Fontao (Vila de Cruces) en 1919. Foi procesada na Causa 296/48 xunto co seu marido, o asturiano Vidal Faza Luis, un antigo preso que traballou nas minas de Fontao, e foi condenada a 6 meses de prisión. Ao ser liberada marchou a Vigo.

Estrella Souto Ramos. Nada en Duxame (Vila de Cruces) en 1920. Filla de Manuel Souto Penas, foi detida xunto co seu pai e procesada con el na Causa 296/48. Estrella foi absolta.