O 7 de agosto de 1909, un grupo de emigrados da comarca de Deza funda en Bos Aires a Sociedade Hijos del Partido de Lalín, “con el fin de allegar fondos para la construcción de un Hospital en la villa de Lalín”.
O obxectivo inicial (a creación dun sanatorio rexido por relixiosas), irase matizando ao longo do tempo. Xa nos primeiros anos se fala de que estas relixiosas deben ocuparse tamén de “enseñar las primeras letras a los niños pobres”.
Así, o primitivo proxecto pasa a ser Escola-Hospital. E aínda se lle fan máis cambios cando xurde a idea de destinalo tamén a Asilo para os nenos orfos. Remata denominándose Escuela-Hospital-Asilo.
Desde que se funda a sociedade, empeza a recollida de fondos para poñer en marcha o proxecto. Solicítase axuda aos emigrados dezaos de Cuba e Uruguai. Mercase o terreo e encárganse uns planos para o futuro edificio. Son estes que hoxe se publican (hai que advertir que estes planos xa foran dados a coñecer no traballo que Xosé M. Malheiro dedicou as Escolas de americanos no Deza).
O proceso é complexo, debido a distancia, os americanos vense na obriga de nomear unha Sub-comisión da Sociedade en Lalín para que sexa esta a que leve a execución das obras. O Presidente desta Sub-comisión é o Rexistrador da propiedade Ramiro Goyanes Crespo, sobre o que descansa a responsabilidade directa da obra.
Empeza a construción do edificio en 1916, pero os planos iniciais vanse modificando, reducíndose o proxectado inmoble a outro moito máis pequeno, que foi o que finalmente se construíu.
Inaugurase o edificio, despois de múltiples problemas, en 1921, pero non empeza a funcionar e só o fai como centro sanitario (en realidade unha simple sala de primeiros auxilios atendida por un médico) durante un breve período en 1923.
O 1 de setembro de 1924 inaugurase oficialmente a escola da Sociedade Hijos del Partido de Lalín baixo a dirección de Hernán Poza Juncal. As aulas son impartidas por dous mestres, o propio Poza Juncal e Braulio Brandido (que acabará renunciando por “incompatibilidade”), acolle a uns trinta alumnos da vila e non precisamente dos máis humildes, e ademais algúns deles pagan unha pequena cantidade.
Con estas características, non é de estrañar que reciba fortes críticas da outra sociedade lalinense en Bos Aires, a Unión del Partido de Lalín que lle atribúe falta de programa e cualifícaa de escola para “los señoritos de la villa” acusando a Hijos de Lalín de non prestar a súa axuda alí onde mais falta fai, nas aldeas.
No curso 1926/27 ponse en marcha unha campaña para crear unha “Biblioteca Escolar circulante” para a que se piden doazóns a institucións e particulares. Esta campaña foi moi ben acollida e conseguiuse crear unha biblioteca bastante ben dotada. Pero parece que a escola ten problemas coas autoridades da Ditadura de Primo de Rivera, que ordenan a clausura en agosto de 1927, e aínda que volve abrir o 20 de setembro, a Biblioteca permanece pechada ata 1929.
En 1928 iniciase unha campaña na vila que ten moita repercusión na prensa da época, reclamando para Lalín un Instituto de Bacharelato, solicitándose dos emigrantes que cedan o edificio do Hospitalillo para instalalo alí. Participan na campaña José Mª Calviño, o correspondente de El Pueblo Gallego, Xesús Golmar e incluso o propio Ramón Otero Pedrayo escribe un artigo para apoiar as reivindicacións dos lalinenses. A visita de Antonio Troitiño, Presidente de Hijos de Lalín, en marzo de 1929 para coñecer in situ a situación, leva a que ao seu regreso á Arxentina, nunha asemblea da Sociedade celebrada en xuño, se decida a cesión do edificio para Instituto de segunda ensinanza. Previamente o Concello acordara sufragar os gastos de conservación do edificio e os do persoal non docente.
O proxecto non chega a realizarse polos cambios de goberno da fin da Ditadura, pero a Escola do Hospitalillo remata a súa actividade.
Durante a República, o Alcalde Manuel Ferreiro tenta de novo poñer en marcha o Instituto, e mesmo se chegan a convocar dúas prazas de profesores dende o Concello, pero aínda que oficialmente se concede en 1933, o cambio de goberno de novembro impide outra vez que se materialice. O edificio do Hospitalillo utilizouse como local para mitins e reunións políticas: alí celebrou a súa Asemblea Xeral o Partido Republicano Gallego en setembro de 1933, a homenaxe a Ferreiro en febreiro do 34, o primeiro mitin de Castelao logo do seu exilio en Estremadura en setembro de 1935, o de Casares Quiroga en decembro do mesmo ano, e outros moitos. Tamén acolleu un dos cuartos do edificio o estudio de Laxeiro logo da súa volta de Madrid como pensionado en 1933.
Ao producirse o levantamento fascista do 18 de xullo, Falange incauta o edificio e convérteo no seu Cuartel. Foi usado tamén como cadea ante a incapacidade da Prisión do Concello para o grande número de detidos que se produciu despois da sublevación.
En 1939 Ramón Aller obtivo permiso da Asociación Hijos de Lalín para instalar o “Colegio Sagrado Corazón” que funcionou alí ata 1952.
O 1 de agosto de 1952 firmase un convenio entre os representantes de Hijos de Lalín e o Alcalde Alfonso Garra polo que a Sociedade cede solar e edificio ao Estado para construír un Instituto Laboral de segunda ensinanza. Como consecuencia derrubase o inmoble para construír un novo edificio.
En 1959 inaugurase o Instituto Laboral.
Manuel Igrexas
Historias de Deza 