Laureano García Guitián, inadaptado ou sobrevivente?

Laureano García Guitián

O primeiro artigo aparecido na prensa sobre a hoxe popular Feira do Cocido de Lalín publicouse no FARO DE VIGO o 4 de febreiro de 1969, nas vésperas da primeira celebración. O seu autor, Laureano García Guitián, un avogado de 62 anos, gababa os produtos locais, daba a receita do cocido “estilo Lalín” e remataba cunha brincadeira sobre a dificultade de obsequiar os visitantes cunha degustación dos ingredientes do prato, que haberían de ser substituídos por simples retratos do manxar. Escrito en galego, o artigo comeza así:

Eses “motes” que puxen ó teu escudo, telos ben ganados, e hoxe unha vez máis, por “argallar” a festa, non só no sentido gastronómico, senón tamén no seu alcance “social”. A isto podémoslle chamar a “Festa da cordialidade” de cuxa virtude o cocido é símbolo.

Está sería a súa derradeira colaboración nos xornais, pois morreu tres anos despois, o 9 de febreiro de 1972.

Coñecín a Laureano García, don Laureano como todos lle chamaban, sendo un neno. Era un habitual da taberna de Ramos, na Cacharela, onde acudía diariamente para tomar o seu “chuiquito”, que eu lle servín nalgunhas ocasión, e xantar de cando en vez un cocido cos seus convidados de Pontevedra. Non sabía que aquel señor elegante e educado, sempre tranquilamente sentado nunha das mesas e en animada conversa cos seareiros do bar, gardaba na súa memoria boa parte da historia do Lalín do século XX.

Nacera en Donramiro un 19 de xuño de 1906; era o máis vello dos fillos de Manuel García Diéguez, orixinario de Camba, que puxo comercio en Lalín, e Leonisa Guitián Salgado con quen casou un ano antes. Leonisa era filla de Lorenzo de Brindisi e Bernarda Salgado, que non chegaron ao altar, aínda que Lorenzo recoñeceuna como filla seguramente por presións do seu irmán, o famoso sacerdote e párroco de Donramiro, Laureano Guitián Rubinos, autor de Unha noite na casa do tío Farruco do Penedo, de quen o noso protagonista tomou o nome.

Cursou o bacharelato no Instituto de Santiago, sendo alumno destacado, sobre todo en Historia de España. Iniciou os estudos de Dereito na Universidade compostelá, nos que enredou case toda a década dos anos vinte, rematando a carreira por libre en 1930.

As súas primeiras actuacións públicas, aínda como estudante de Dereito, aconteceron nos actos de recoñecemento a Joaquín Loriga que lle tributaron en Lalín logo da súa xesta. Foi escollido para pechar a velada que os lalinenses organizaron na súa honra no salón teatro do Casino en xullo de 1926, e, como vicepresidente da comisión da homenaxe, pronunciou o discurso de inauguración da rúa que leva o nome do aviador na súa visita a Lalín en xuño do ano seguinte.

Por outro lado, deu mostras da súa vocación como escritor durante o servizo militar, que realizou como cabo no Rexemento de Infantería de Zaragoza en Compostela entre 1927 e 1928.  Foi premiado no certame literario anual do rexemento, na festa da Inmaculada, por un traballo titulado “Otilia”.

O mozo Laureano

Xornalista

Logo da caída da ditadura de Primo de Rivera iniciou a súa primeira aventura xornalística: fundou e dirixiu un periódico quincenal co titulo Lalín, que como era habitual na prensa da época levaba un lema, neste caso Laureano escolleu “Cultura”. O xornal apareceu en febreiro de 1930 editado pola Imprenta Lalinense de Celso Carrón, que tamén botou a andar por eses anos. Non se conservan exemplares, pero supoño, polas informacións aparecidas, que a súa duración non pasou de dous números.

Uns meses despois converteuse en redactor xefe de El País Gallego, o periódico dirixido por Juan Jesús González, voceiro dun grupo de socialistas e nacionalistas galegos. O xornal arrancou en novembro de 1930 a súa segunda época desde Lalín, impreso tamén por Carrón. No seu número dous apareceu un artigo titulado “Lalín tiene un alcalde”, no que ademais de facer unha crítica a Bernardo Madriñán, que ocupaba o cargo, carga as tintas contra o seu panexirista, Gustavo Pedro Fernández. O escrito non está asinado, pero é doado atribuírllo a García Guitián.

Político

Coa chegada da República incorporouse ao Centro Republicano de Lalín liderado por Manuel Ferreiro e converteuse nun infatigable propagandista. O seu discurso pechou o mitin posterior á manifestación do 1 de maio de 1931 convocada por socialistas e republicanos. Na campaña electoral das eleccións a Cortes Constituíntes de xuño de 1931 interveu nos mitins de Agolada e Carbia.

Ao ano seguinte participou nalgunhas das asembleas dos Centros Republicanos organizados en varias zonas do concello, destacando a de Soutolongo. Cando se produciu a mobilización contra a paralización das obras do ferrocarril en construción Ourense-Santiago, o comité de folga elixiu a Laureano como presidente, intervindo en mitins e reunións de traballadores e veciños. Ese mesmo ano foi designado delegado de Lalín na Asemblea da Federación Republicana Gallega. A principios de 1933 foi nomeado secretario interino do Concello de Rodeiro.

Candidatura do PRC para as eleccións a compromisarios.

Nese ano aconteceu o seu primeiro cambio de adscrición política: abandonou a esquerda republicana para militar no Partido Republicano Conservador de Miguel Maura. O PRC procedía da Derecha Liberal Republicana e pretendía incorporar ao republicanismo as masas conservadoras desde unha posición aconfesional. En xullo de 1934 García asistiu en Vigo á reunión constitutiva do partido, onde foi elixido para a súa comisión electoral. Foi candidato polo PRC nas eleccións de novembro dese ano, aínda que sen ningún éxito.

Destituído como secretario do concello Rodeiro en setembro de 1934, abriu despacho de avogado en Lalín sen abandonar a súa militancia. Nas eleccións a compromisarios para elixir o presidente da República que tiveron lugar en abril de 1936, foi candidato do Partido Republicano Conservador pola provincia de Pontevedra, e aínda que os conservadores foron o único partido non adscrito á Fronte popular que se presentou ás eleccións, ningún dos seus candidatos logrou a acta. Con todo, Laureano acadou 6.087 votos, procedentes case todos dos concellos dezaos.

Mantiña boas relacións persoais con Mario Fernández Crespo e Luís González Taboada, os líderes da Falange local, e foi dos poucos que os visitou na cadea de Lalín cando foron detidos a principios de maio de 1936. Foron estas amizades as que posibilitaron o seu ingreso na Falange despois do golpe de Estado, en xaneiro de 1937. En xuño actuou como xefe local interino de FET y de las JONS na ausencia de Luís González Taboada e finalmente foi nomeado xefe de Prensa e Propaganda da Falange lalinense o 22 dese mes. Desde ese posto exerceu a correspondencia de El Pueblo Gallego e pronunciou discursos e arengas nos mitins falanxistas como o da celebración da toma de Bilbao polas topas franquistas.

Co uniforme de Falange.

Este fervor falanxista de García Guitián non foi óbice para a súa detención en Vigo por insultar publicamente a Franco en xaneiro de 1939, cando estaba celebrando a toma de Barcelona polo exército franquista. Procesado por embriaguez e insultos ao xefe do Estado, foi condenado a un mes de arresto.

Xuíz

Nomeado xuíz municipal de Lalín en xullo de 1939, exerceu o cargo dende principios de setembro. O posto de xuíz municipal levaba parella a substitución do xuíz de instrución en caso de vacante ou ausencia do titular, cousa que aconteceu en moitas ocasións durante o seu mandato.

Este nomeamento debeu espertar as suspicacias dos “camisas viejas” e as envexas dos arribistas que cobizaban o posto. Uns anos antes a Falange de Lalín tivera que facer pública unha nota saíndo ao paso dos que criticaban a incorporación ao partido de vellos políticos republicanos afirmando que “aquellos que reconocieron su error; y con su adhesión a nuestra FET se pusieron desde un principio (…) al servicio de España a esos los recibimos con los brazos abiertos”.

Nun episodio máis das loitas de poder dentro da Falange pontevedresa, o falanxista estradense Manuel Paseiro remitiu ao Director Xeral de Seguridade o 30 de outubro de 1940 unha denuncia contra Fermín Bouza-Brey, xuíz de instrución da Estrada, e Laureano García, para que fosen cesados. Acusaba ao primeiro de ser un militante do Partido Galeguista e de  protexer os “roxos” nas súas actuacións xudiciais. Sobre García di que pertenceu a “diferentes partidos políticos del Frente Popular”, foi candidato a compromisario, e, no Movimiento “se encubrió con la camisa azul de Falange” e proferiu inxurias contra o xefe do Estado. Tamén afirma que foi proposto para o cargo “por su colega en ideología Fermín Bouza”, e como xuíz accidental de instrución a súa actuación foi aínda máis desastrosa que a de Bouza-Brey, “pues en mucha mayor escala y con mas desvergüenza, comete la misma clase de atropellos”.

Tivera ou non efecto a denuncia, a finais de 1940 Laureano cesou como xuíz municipal.

Avogado

Nos anos corenta dedicouse a exercer a súa profesión de avogado en Lalín, e dende 1947 tamén como letrado na Audiencia de Pontevedra, onde actuou como defensor nalgúns soados procesos penais. Casou en Castro de Cabras con Amalia Fernández Bodaño en 1944.

Entregando premios no Tiro de pichón

A principios da década dos cincuenta foi elixido presidente do Casino e iniciou unha campaña para recuperar a súa faciana cultural, organizando un ciclo de conferencias sobre temas científicos, médicos, literarios e musicais.

En 1953, coincidindo coa celebración da romaría do Monserrat, apareceu en El Pueblo Gallego un artigo seu sobre a orixe da festa titulado “Santuario de Monserrat”. Esta primeira colaboración na prensa logo de moitos anos parece o inicio dunha nova etapa do noso protagonista na que se dedicou á investigación sobre a historia local. Emprendeu o proxecto de facer unha Geografía e Historia del Partido de Lalín, da que se extractaron os artigos “Historia de la parroquia de Lalín” e “Historia del Santuario del Monserrat” publicados tamén no xornal vigués en setembro de 1962. Mágoa que a iniciativa nunca chegara a materializarse.

Na celebración da Hispanidade en Bugallido (Ames) en 1958, con Baldomero Cores e Maximino Castiñeiras.

O periódico que chegou de Cuba

Neste 2022 que remata fixéronse cen anos da aparición de Verdad y Justicia, acontecida un 18 de abril de 1922. Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que chegaran de Cuba uns meses antes, botaron a andar o bisemanario desde un local alugado na parroquia de Prado.

Máximo López Carral, fundador e director de Verdad y Justicia.

“Coñecín un Lalín sen bancos, sen instituto, sen colexios privados, sen grupos escolares do Estado. Sen tantos ricos nin tantos cartos, pero tiña algo Lalín que hoxe xa desapareceu, un xornal que se chamaba Verdad y Justicia.”

Así o lembraba Laxeiro n’Os escritos de Don Ramiro, unha das poucas referencias que se poden rastrexar sobre esta excepcional experiencia xornalística que semella sepultada no esquecemento. O periódico Verdad y Justicia que o de Botos coñeceu nos seus anos na Habana, debeu deixar nel unha fonda pegada que aínda permanecía na memoria moitos anos despois.

E efectivamente, Verdad y Justicia foi un periódico valente que fixo honra ao seu título sostendo unha dura campaña a prol da xustiza, apoiando o movemento agrarista contra o rancio caciquismo que imperaba en Deza, coas únicas armas da razón e a verdade.

Non se conservan exemplares e malamente podo reconstruír a historia deste xornal a través das referencias que del fan algunhas publicacións da época.

Que fixo posible a edición dun medio tan crítico co poder na nosa comarca? Conxuráronse por esas datas varios factores: O empuxe dos emigrados cubanos, o rexurdimento do agrarismo lalinense, e a fundación da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.

Pódese rastrexar a orixe no periódico uns anos antes. Algúns membros da sociedade Hijos de Lalín da Habana viñan insistindo dende a súa creación en 1910, na necesidade de apoiar ás sociedades agrarias na súa organización e defensa. A primeira noticia que temos sobre a intención de crear un xornal agrario en Lalín data de 1914, cando Máximo López, apoia unha proposición de Felipe Sánchez para a axudar ás sociedades agrarias, facéndoa extensiva  á creación dun periódico que defenda as súas posicións.

Pero hai que agardar a 1920 cando se crea a sociedade Club Lalín da Habana, que se propón como un dos seus fins “Propender a la estabilidad de un periódico en dicho Ayuntamiento que sirva de vocero defensor de los principios que sustenta este Reglamento.”

O proxecto materializouse logo da viaxe de Maximino López Carral, dirixente de Hijos de Lalín e Club Lalín da Habana coa súa familia a Galicia a finais de 1921, instalándose na parroquia natal de Moneixas.

O movemento agrario era vizoso en Deza a principios dos anos vinte logo da fundación de novas sociedades en Lalín, Agolada, Rodeiro e Silleda, culminando coa constitución da Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín formalizada o 11 de decembro de 1921, coas sociedades de Gresande, Vilanova, Prado, Bermés, Anzo, Filgueira,  A Balouta, Goiás, Botos e as dos concellos de Dozón e Agolada.

En xaneiro 1921 constituíuse na capital arxentina o Comité auxiliar de las sociedades agrícolas y culturales del partido de Lalín en Buenos Aires co propósito de “defender os intereses e dereitos dos labregos a fin de mellorar a situación precaria que os oprime”. E nese mesmo mes bota a andar a sociedade Unión del Partido de Lalín que se autotitula “Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el Partido”.

Con estes vimbios Maximino López e Jesús Iglesias Surribas, que tiña experiencia como impresor, inician a edición de Verdad y Justicia co obxectivo declarado de “fomentar la instrucción y la cultura y ser órgano de las Sociedades Agrarias del partido de Lalín”. Contan tamén coa colaboración de Jesús Filloy, o líder agrario de Cortegada, retornado de Buenos Aires uns anos antes, que se converteu nun dos redactores do xornal. O 18 de abril abriron os dezaos o primeiro número do xornal que saíu a rúa durante case tres anos cada quince días, coincidindo coas datas das feiras de Lalín,.

Un fragmento da única folla conservada de Verdad y Justicia.

Verdad y Justicia serviu de voceiro da campaña contra a anulación eleccións municipais de febreiro de 1922, nas que os agrarios obtiveran unha soada vitoria en Lalín, Silleda e Agolada. As eleccións foran invalidadas polo caciquismo alegando defectos formais, o que desencadeou unha vaga de mitins e protestas, ata que en setembro se celebraron novas eleccións en Silleda, Agolada e Rodeiro.

Desde o xornal lanzaron a idea de celebrar un congreso agrario das Sociedades de Lalín e A Estrada para asentar a colaboración entre elas, e o director, Maximino López participou no congreso Agrario de Tui de setembro de 1922.

Pronto se viu acosado polas autoridades e enfrontado coa Igrexa. O cura de Moneixas, Andrés Cajide, viña atacando ao director desde o púlpito acusándoo de masón e espiritista. Máximo sufriu tamén un atentado aínda que sen consecuencias.

Con este panorama, Máximo López decidiu retornar a Cuba coa familia embarcando no vapor Hammonia no porto de Vigo o 8 de setembro de 1922. O barco naufragou o día seguinte, Máximo e a familia salváronse e foron recollidos por un barco inglés que os levou a Southampton, desde onde volveron a Vigo para embarcar de novo rumbo a Habana.

Jesús Iglesias Surribas, administrador e despois director do periódico.

A Máximo López sucedeuno na dirección do periódico Jesús Filloy, que continuou coa mesma liña editorial. E consecuentemente, en xaneiro de 1923, o bispo de Lugo Plácido Ángel Rey prohibiu a “lectura e retención” do periódico en toda a diocese por conter proposicións heréticas, ser claramente naturalista e librecultista, defender proposicións malsoantes, escandalosas e impías, ademais de estar “escrito con pésima redacción gramatical”.

Cando en setembro de 1923 o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado e instaurou unha ditadura en España, Verdad y Justicia non desapareceu. Jesús Iglesias Surribas, que ocupara o posto de administrador, fíxose cargo da dirección. O periódico esquivou como puido a censura da ditadura, non sen polémicas.

A sociedade Unión del Partido de Lalín, que aceptara a correspondencia do periódico en Buenos Aires, pronunciouse en varias ocasións contra os artigos que se publicaban, acusando á dirección de abandonar os ideais agraristas. Protestou contra os escritos de Ricardo Rielo denigrantes para a sociedade. Antón Alonso Ríos publicou duros ataques á dirección da Federación, segundo el entregada a ditadura, que foron respondidos por Ramón Fernández Villar defendendo a liña colaboracionista das agrarias federadas.

Tamén desde El Despertar Gallego, o órgano da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales de Buenos Aires, Alonso Ríos, asinando como “El rugidor de la Selva”, atacou a Xesús Froiz, que publicaba as súas primeiras colaboracións xornalísticas en Verdad y Justicia co pseudónimo “El Cantor del Bosque”. Outro veterano agrarista, Jesús González Peña, saíu en defensa de Froiz.

Verdad y Justicia da conta da deturpación do programa agrario das sociedades e o seu control por políticos colaboracionistas coa ditadura como Cándido Soto, que se fai coa presidencia da Sociedade de Gresande en 1924. Isto desatou unha campaña de acoso contra o seu director, Jesús Iglesias, a quen ameazaron coa cadea por desertor ao non ter cumprido o servizo militar. Jesús marchou precipitadamente a Cuba en decembro de 1924 e o periódico esmoreceu.

Ao rematar a ditadura, os agrarios intentaron sen éxito reactivar o periódico, do que apareceu un único numero en decembro de 1929, baixo a dirección de Ramón Fernández Villar e cun editorial de Jesús Froiz.

Dez anos despois da súa desaparición, desde as páxinas de Razón, rememoraba Iglesias Surribas a súa participación no proxecto Verdad y Justicia:

“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de Verdad y Justicia, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos.”

Un rapaz de Soutolongo na RAE

A familia de Manuel Ferreiro I

Gregorio Salvador Caja

O recente pasamento do académico da Real Academia Española Gregorio Salvador Caja acontecido o 26 de decembro pasado, trouxo á actualidade a súa biografía, e sobre todo para os dezaos o feito de que parte da súa infancia transcorreu no concello de Lalín. E efectivamente, Gregorio pasou tres anos da súa infancia en Ludeiro, na parroquia de Soutolongo.

Gregorio era o irmán pequeno de Antonio Salvador Caja, un funcionario do Ministerio de Traballo que chegou a Pontevedra nos primeiros anos da República. Adscrito á Delegación de Traballo de Pontevedra, foi coñecedor da comarca dezá, que nesa época era un dos principais focos de conflitos laborais polas obras do ferrocarril Ourense-Santiago. Antonio casou en xaneiro de 1934 en Soutologo coa mestra Marcelina Ferreiro Panadeiro, a irmá do alcalde de Lalín, Manuel Ferreiro, nunha cerimonia na que foron apadriñados polo propio Ferreiro e pola súa tía, a tamén mestra Concepción Ferreiro. Asinaron como testemuñas o delegado de Traballo de Pontevedra, o administrador de Correos de Lalín, Andrés Iglesias Rueda, o avogado Domingo Pablo Palmaz, o comerciante Luis Taboada Fernández e o perito agrícola e secretario do Centro Republicano de Lalín, Gonzalo Goyanes Sánchez.

Antonio converteuse en inspector de traballo en 1935 e nunha coñecida figura política da capital, colaborando na prensa local con artigos sobre o mundo laboral como “El paro, una injusticia social”, que apareceu en El País. O pasamento da nai levou ao pai, daquela secretario do concello de Cúllar de Baza (Granada), a enviar a Pontevedra a Gregorio, de pouco máis de sete anos, para que se ocupasen del o seu irmán Antonio e a súa cuñada Marcelina, que vivían, tal como recordaba Gregorio, nunha “casa de azulejos verdes, junto al río”. O rapaz asistiu á escola preparatoria do Instituto. Ao ano seguinte, logo do triunfo da Fronte Popular nas eleccións de febreiro, Antonio foi nomeado a principios de marzo Delegado de Traballo da provincia de Pontevedra. Cando se produciu o golpe de Estado do 18 de xullo, Antonio Salvador acudiu á chamada do gobernador Gonzalo Acosta Pan para organizar o Comité de Defensa da República no Goberno civil no que tamén participaron Alexandre Bóveda, Ramiro Paz, Amancio Caamaño, José Adrio Barreiro,… Ante a inutilidade da resistencia aos militares, rendéronse e foron detidos.

Así lembraba moitos anos despois Gregorio a detención do seu irmán: “A la semana de empezar la guerra, llegaron a las tres de la madrugada y se llevaron a mi hermano, que era el delegado provincial de Trabajo. Salvó la vida porque lo reconoció un jurídico militar de los sublevados que había sido su amigo de la infancia.”

Antonio estivo detido na Normal de Pontevedra onde compartiu as últimas horas de Alexandre Bóveda antes do seu fusilamento, testemuño que recolleu anos despois o programa A Trabe de Ouro da TVG. Xulgado en Pontevedra por rebelión militar, foi condenado a cadea perpetua. Estivo un tempo no campo de concentración da Illa de San Simón, sufrindo as duras condicións da vida penitenciaria do lazareto da que tamén deixou testemuño no documental Aillados (2001), no que interveu xunto con outros presos. De seguido foi trasladado á Prisión Central de Burgos, pensada para 850 reclusos que chegou a albergar case 4.000, a maioría prisioneiros políticos das zona baixo dominio rebelde. Ao amoreamento engadiuse a deficiente alimentación e a aparición das enfermidades contaxiosas e infecciosas como a tuberculose, a avitaminose, o tifo e o cólera.

Mentres tanto, a súa muller Marcelina, que fora mestra interina na Xesta, Coiro (Cangas) e Vilarello (Dozón), e que acababa de aprobar o cursiño de selección profesional para o ingreso no Maxisterio, foi cesada como mestra. Co home na cadea, o irmán fusilado o 27 de agosto, moi sinalada politicamente e sen medios de vida en Pontevedra, vense para a casa paterna en Ludeiro co seu sobriño Gregorio, que non podía regresar a Granada, en mans do goberno leal. Alí viviron durante toda a guerra con Fernando, Mª Esther e José, os irmáns de Marcelina que aínda quedaban na casa.

Fonte de Ludeiro.

Gregorio Salvador, a quen os veciños chamaban “o andaluz”, compartiu eses anos cos rapaces de Ludeiro e doutros lugares da parroquia de Soutolongo. A súa tía Marcelina exerceu tamén como mestra e é moi posible que asistise á escola de Soutolongo que rexentaba o recordado Manuel González “Cancelo”. Pouco deixou escrito Gregorio sobre esa etapa da súa mocidade:

“Pasé, de niño, cuatro años en Galicia, primero en Pontevedra y luego, la mayor parte de la guerra civil, en una aldea del interior. Me habían partido España y al otro lado estaba casi toda mi familia y con el otro bando, viendo lo que veía, estaba indudablemente mi corazón.” Comenta no artigo “Un español pintado por sí mismo” aparecido en El Sol en 1990.

O andaluz de Ludeiro tamén tiña que botar unha man nas tarefas da casa, e a súa labor principal foi a de ir coas vacas. “Como las vacas son pacíficas y solo hay que estar pendiente de si se meten en el otro prado, tuve mucho tiempo para leer. La biblioteca de la casa era amplia y necesitaba ese vivir otras vidas, ampliar mi horizonte”; “los días que llovía me echaba una capa por encima y con ella tapaba el libro para que no se mojara», conta nunha entrevista. Lembra a lectura dos Episodios Nacionales de Benito Pérez Galdós e dos contos de Vidas sombrías de Pío Baroja mentres coidaba as vacas. E tamén o seu coñecemento da poesía galega no que se iniciou neses anos de Soutolongo.

Escola de Soutolongo

Coincidindo case coa fin da guerra, Gregorio regresou a Cúllar co seu pai, por pouco tempo, pois en de outubro de 1939 xa marchou a Granada para estudar o bacharelato. Marcelina aínda permaneceu en Ludeiro dous anos máis, ata que por fin Antonio Salvador saíu da prisión de Burgos ao concederlle a liberdade provisional a principios de 1941. O matrimonio instalouse en Lugo, onde Marcelina logrou montar unha xestoría e Antonio conseguiu un traballo como administrativo da empresa Gómez de Castro, a propietaria da liña de autobuses que facía o traxecto Lugo-Vigo, con parada en Soutolongo. En Lugo naceu o seu primeiro fillo, Antonio, a finais de 1941.

Marcelina e Antonio seguiron vindo por Soutolongo todos os veráns, e anos despois instaláronse en Vigo. Acabaron construíndo unha casa en Ludeiro onde pasaron os últimos anos de vida. Coa fin da ditadura franquista, Marcelina foi rehabilitada como mestra en 1979.

A relación de Gregorio Salvador coa súa familia galega non rematou en 1939. Gregorio volveu en varias ocasións a Ludeiro, para visitar e rememorar a casa onde pasou varios anos de rapaz; e ademais a súa filla Aurora acabou casando co seu curmán Antonio Salvador Ferreiro, o fillo de Marcelina e Antonio.

Hai que contar tamén a historia dos outros irmáns de Manuel Ferreiro. Queda para outro artigo…

Xosé María Calviño, o carteiro anarquista e galeguista

Xosé María Calviño Mariño

“O bon Calviño do Carballiño con letras miñas. Crónica vivente do Galeguismo, amigo de Vilar Ponte e Castelao, lembranza desperta e entusiasta. Había que encalotrarlle a idea de escribir a súas memorias”. Así o lembra Otero Pedrayo en carta a Francisco Fernández del Riego datada o 19 de febreiro de 1956. Por desgraza para a historia da cultura galega, Calviño nunca chegou a redactar esas memorias.

Se este insigne galeguista chegase a escribilas, unha boa parte delas habían transcorrer no concello de Lalín, onde chegou en 1927 como carteiro urbano da Estafeta da capital municipal, que tiña a Antonio López Varela como administrador. Tratarei de reconstruír a súa traxectoria anterior a este destino. Cos datos do Rexistro civil podo confirmar que naceu o 29 de agosto de 1892 na parroquia de Figueiroa do antigo concello de Cerdedo. Era fillo de José Calviño Cabada que tiña 30 anos no momento do seu nacemento e de Mª Dolores Mariño Beiro que daquela contaba con 24 anos. Os seus avós foron Manuel Calviño e Ramira Cabada e José Mariño e Manuela Beiro. A familia tiña algún parentesco con Basilio Álvarez, o abade de Beiro, que debeu ter algunha intervención na educación de Xosé María, ata o punto que chegou a rumorearse que era fillo do abade.

Por notas do propio Calviño sábese que emigrou á Arxentina, probablemente a finais da primeira década do século XX. O dato procede dunha nota de pésame que Xosé María Calviño enviou ao diario El Pueblo de Valencia con motivo da morte de Vicente Blasco Ibáñez. Nesta mensaxe de condolencia afirma que coñeceu ao escritor valenciano na Arxentina, polo que se pode colixir que o noso protagonista estaba no país austral en 1909, cando o escritor visitou o país para unha serie de conferencias, ou ben entre 1910 e 1914,  pois a aventura americana do escritor abarca eses anos. Como coñeceu a Blasco Ibáñez?, foi Calviño un dos colonizadores das cidades de Cervantes ou Nova Valencia fundadas polo escritor?

Xosé María tivo outros dous irmáns, Manuel, que emigrou aos Estados Unidos cara a 1911 e finalmente marchou a San Luís de Potosí (México) onde casou con Consuelo Vargas; e outra irmá de nome María Elena. Parece que despois da morte da súa nai, o pai volveu casar.

Palace Hotel na Coruña

Retornou da Arxentina a mediados nos anos dez e instalouse na Coruña. Alí traballou como camareiro no Palace Hotel, un dos mellores establecementos hostaleiros da cidade. Inaugurado en 1916, nel hospedáronse as personalidades da época que visitaban a capital. Como moitos emigrantes galegos, no país austral entrou en contacto coa ideoloxía libertaria, e cando retornou afiliouse ao Sindicato de Camareiros da CNT. Hai novas da súa actividade sindical, promovendo a afiliación das camareiras do Palace Hotel, e falando polos camareiros no mitin para pedir o indulto para José Sánchez Barros, un cabo natural do Temple (Cambre), que participara no movemento de insubordinación contra a guerra en Málaga. O mitin celebrouse na praza de touros da Coruña o 29 de agosto de 1923, logo dun paro na cidade. Na súa intervención Calviño pediu que se formase unha fronte única contra o Estado para acabar coa guerra de Marrocos.

Na cidade do obelisco Calviño era tamén asiduo dos parladoiros do Kiosco Alfonso que presidía Juan Rof Codina, e nos que participaban Antón Vilar Ponte e Álvaro Cebreiro; con ambos estableceu unha fonda amizade, que perdurou nos anos. Neste parladoiro tamén entrou en contacto cos membros da xeración Nós que ían pasando pola cidade: Castelao, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Florentino Cuevillas, Arturo Noguerol, Nóvoa Santos… Alí iniciou o seu achegamento ao galeguismo, que rematou co seu ingreso na Irmandade da Fala da Coruña.

Xosé María Calviño por Álvaro Cebreiro

Do seu traballo no Palace tirou tamén o coñecemento de grandes figuras da cultura e da escena española hospedados no hotel nos seus desprazamentos á Coruña. Nun dos seus artigos de vellez recorda a Margarida Xirgú, María Guerrero ou Emilia Pardo Bazán que se aloxaban no Palace, mentres el se dedicaba a observalas e admiralas (“los observaba y “medía” con admiración y asombro”); e o caso de Sofía Casanova coa que mantivo algunhas conversas e con quen sostivo correspondencia nos seus derradeiros anos. Con motivo da morte de Casanova en xaneiro de 1958, o xornal La Noche publicou unha das súas últimas cartas, dirixida uns meses antes a Calviño e escrita en galego, na que o trata como “meu querido paisaniño”. No Café Oriental, situado nos baixos do Palace, foi testemuña dos últimos anos de Manuel Murguía, que tomaba alí diariamente o café acompañado polas súas fillas.

Café Oriental

Nestes primeiros anos vinte desenvolveu unha grande actividade política no galeguismo sen abandonar a súa militancia cenetista. En 1920 foi un dos participantes na Sociedade Galega de Pubricacións Nós, constituída para poñer en marcha o boletín Nós, que presidida por Vicente Risco, estaba integrada tamén por Otero Pedrayo, Arturo Noguerol, Castelao, Losada Diéguez, Leonardo Rodríguez, Francisco Lamas, e os irmáns Villar Ponte. Co seu paisano Antón Losada Diéguez mantivo unha relación de amizade e admiración, que se pode rastrexar a través da súa correspondencia, na que Calviño acudía ao de Boborás na demanda de consello para a súa actuación política.

Cos seus amigos Antón Villar Ponte e Álvaro Cebreiro, foi un dos integrantes da delegación coruñesa da Irmandade Nazonalista Galega (ING), escisión das Irmandades da Fala capitaneada por Risco logo da IV Asemblea Nacionalista de 1922. Os outros membros desta delegación eran José Calviño Domínguez (con quen nalgunhas publicacións o confunden) e Alfredo Canalejo. A ING organizou a V Asemblea Nacionalista na Casa Consulado da Coruña o 18 e 19 de marzo dese ano e nela aprobouse unha proposta que presentaron Xaime Quintanilla, o propio Xosé María Calviño, Ramón Vilar Ponte e César Parapar Sueiras, para poñer en marcha a “Confederación do Traballo Galego”, unha organización sindical de carácter nacionalista, que o golpe militar de Primo de Rivera frustrou.

Calviño e Antón Vilar Ponte foron convidados por José García Acuña, o presidente da Federación Provincial Agraria, a participar no congreso de Lugo organizado pola Confederación Regional de Agricultores previsto para setembro de 1923 como representantes de senllas sociedades agrarias. Calviño pediulle consello a Losada Diéguez sobre a conveniencia de asistir, pois ante o ofrecemento de representar á Sociedade Agraria de Porto do Son, coa que non tiña ningunha relación, e a pesar de que se considera “apolítico”, opina que os dirixentes da ING deben acudir a asemblea para defender alí o programa nacionalista e denunciar que os líderes das sociedades agrarias son “señoritos das vilas”. Novamente a ditadura primoriveirista impediu a celebración do Congreso.

Nada podo dicir sobre a súa traxectoria de 1923 a 1927. Só que nesa última data chegou a Lalín, con 35 anos, para desempeñar o posto de carteiro, e tamén se converteu en correspondente do xornal El Pueblo Gallego. A partir dese momento, as súas crónicas no xornal vigués proporcionan abundante información sobre as súas actividades e arelas.

Xosé María Calviño nos anos vinte.

O movemento agrario foi unha das primeiras preocupacións que Calviño manifestou nas súas colaboracións no periódico vigués. Son constantes os seus artigos para incitar aos labregos a asociarse, e ás sociedades agrarias a poñerse en marcha logo do parón que supuxeron os primeiros anos da ditadura e facer públicas as súas reivindicacións. Esta labor tivo recoñecemento cando foi nomeado secretario da Federación Agraria de Lalín xa en 1928. Os seus posicionamentos políticos causáronlle algunhas críticas entre os vellos agraristas lalinenses e viuse obrigado a responder desde a tribuna do xornal. Foi tamén correspondente en Lalín do diario agrarista ourensán La Zarpa, aínda que con menos asiduidade, pois hai poucas informacións no periódico sobre a comarca dezá por eses anos.

Outra das súas inquedanzas é a mellora do ensino. Anima a asociarse aos mestres da comarca de Deza, preocúpase pola situación deplorable das escolas rurais e da novas sobre o labor das sociedades de emigrantes nos seus esforzos por construír e mellorar escolas no Deza. Especial repercusión tivo a súa campaña de 1928 para reivindicar un instituto de ensino secundario en Lalín. Calviño tratou de convencer aos emigrantes da sociedade Hijos del Partido de Lalín para que doasen o edificio do Hospitalillo para a institución educativa. Implicou ao seu amigo Otero Pedrayo que escribiu un artigo en El Pueblo Gallego defendendo a necesidade do Instituto e apoiando as reivindicacións de Xosé María. A campaña tivo éxito e finalmente os arxentinos cederon o edificio, aínda que os cambios políticos frustraron a concreción do proxecto.

Calviño tamén colaborou nas xeiras que o Seminario de Estudos Galegos fixo pola terra de Deza entre 1928 e 1935. Desde o seu posto na oficina de Correos enviou a todos os carteiros rurais un cuestionario remitido por Florentino Cuevillas no que solicitaba información sobre os castros ou mámoas existentes nas parroquias que servía. A enquisa cos datos obtidos servíulle a Cuevillas como guía para deseñar os percorridos da campaña de 1934.

As obras do ferrocarril Ourense-Santiago, os problemas no seu trazado, a reivindicación de melloras nas condicións laborais dos carrilanos, a publicidade das demandas das sociedades obreiras, e as continuas paralizacións nas obras, foron outra das súas preocupacións. Desde as columnas do xornal vigués promoveu a candidatura de Roberto Nóvoa Santos para deputado polo Deza ante as previstas eleccións a Cortes de 1931, que finalmente non chegaron a celebrarse. Ningún dos problemas ou preocupacións dos dezaos estivo ausente nas columnas de El Pueblo Gallego que asinaba J.M.C.M.

Voda de Xosé María Calviño e Esclavitud Moure. Ourense, 1928.

Xosé María casou o 5 de novembro de 1928, na igrexa de Santa Eufemia de Ourense, coa veciña de Boborás Esclavitud Moure Moure. A voda constituíu toda unha declaración de galeguismo. Casounos Basilio Álvarez, Vicente Risco foi o padriño, e Otero Pedrayo e Florentino Cuevillas eran testemuñas.

O labor social e político de Calviño no xornal vigués non pasou desapercibido para os republicanos lalinenses, que viron nel un aliado dos seus postulados. De feito colaborou con eles e a súa intervención foi clave para que o vello amigo Antón Vilar Ponte fose o cabeza de cartel do primeiro mitin republicano celebrado en Lalín en decembro de 1930. Quixeron incluílo na candidatura que presentaron ás municipais do 12 de abril, pero Calviño declinou o convite, alegando novamente o seu “apoliticismo”. Durante o período republicano, aínda apoiando decididamente a República, mostrouse independente e moitas veces crítico coa actuación da corporación municipal presidida por Manuel Ferreiro.

Abandonou finalmente o “apoliticismo” cando o 23 de xaneiro de 1934, un grupo de galeguistas lalinense deciden nunha xuntanza crear o grupo local Partido Galeguista. Con Calviño formaban este núcleo inicial Manuel Noguerol, Xaime Arias, Xesús Iglesias Surribas, Siro García Guitián, Fernando Goyanes, Plácido Goyanes, Anxel García, Luis Pérez, Luis Villaverde, Salvador García, Celso Carrón, Pío Aller e Laxeiro. Xosé María transmítenos nas súas crónicas as actividades deste grupo, sempre cunha actitude crítica, como cando se queixa pola pouca resposta da vila de Lalín ante a conmemoración do 25 de xullo de 1935, na que di que apenas se notou a efeméride, pois practicamente non se vían bandeiras galegas nos balcóns, e só un panfleto do grupo local fixo lembrar a data.

Cando se produciu o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936, Calviño estaba en situación de excedencia voluntaria como carteiro. Aínda que lle foi incoado expediente, non teño informacións sobre que tipo de represión sufriu. A súa filla Ángela, unha nena nesa época, recordaba que foi apartado do corpo. Hai constancia das súas contribucións ás subscricións para o Exército, un medio que se usaba para mostrar o apoio ao levantamento e evitar as represalias políticas. Marchou de Lalín e poucas novas hai del nos anos da guerra. Só unha crónica de prensa da conta da súa presenza en xullo de 1937 no bautizo da filla do seu amigo Arturo Gallego, o mestre de Salceda de Caselas que fora alcalde na ditadura primoriveirista; Xosé María e a súa muller, Esclavitud, foron os padriños da nena.

Logo do final da guerra reingresou no corpo de carteiros en maio de 1940 e destínano á cartería da Administración principal de Correos de Vigo. Non permaneceu moitos anos nese posto, pois de seguida lle concederon o traslado para O Carballiño.

Esclavitud Moure, a súa muller, morreu en marzo de 1950, deixando a Xosé María ao coidado das dúas fillas do matrimonio: María Dolores, que nacera a principios de 1930 e Ánxela, uns anos despois. As mozas estudaron en Ourense, Dolores fíxose mestra e Ángeles rematou o bacharelato no Colexio Cisneros. Pola correspondencia de Otero Pedrayo sabemos que as fillas de Calviño acudían moitas veces a Trasalba onde eran recibidas pola súa nai. En 1956 Dolores emigrou a Venezuela, instalándose finalmente en Puerto Rico. Ánxela permaneceu co seu pai no Carballiño e acabou rexentando a librería Correos (máis coñecida como quiosco Calviño) que montou o seu pai nos soportais da Praza Maior da vila do Arenteiro.

Xosé María seguía traballando como carteiro e foi correspondente de Faro de Vigo e La Región no Carballiño. Xubilouse en 1952 e seguiu colaborando na prensa. Escribiu na revista Ambiente, Órgano semanal de Acción Católica de Carballino e a principios dos anos cincuenta comezou as súas colaboracións en La Noche, utilizando ás veces o pseudónimo “C. de Figueroa”; acabou sendo correspondente do xornal no Carballiño dende 1956.

Calviño con Otero Pedrayo

En La Noche, ademais das habituais crónicas da vida social do Carballiño, e de dar especial conta daquelas novas relacionadas cos vellos amigos galeguistas, como a conferencia de Otero en 1952 ou o pasamento de Manuel Peña Rey en 1957, realizou algunhas campañas culturais. En 1956 promoveu unha homenaxe a Emilia Pardo Bazán a través dunha serie de artigos que lembran a pegada da novelista nas terras do Avia. Os actos tiveron lugar o 16 de setembro, 105 aniversario do nacemento de Pardo Bazán, coincidindo coas festas de San Cibrán, o patrón da vila. Sumouse desde as páxinas do vespertino santiagués aos actos de homenaxe a Ramón María Aller, recordando a súa estadía en Lalín e a súa amizade co sacerdote. E fíxose eco da proposta de darlle nome de persoeiros da cultura ás novas rúas da vila de Lalín, criticando o esquecemento de Nóvoa Santos, con raíces na parroquia da Xesta.

Moitas foron as propostas de Xosé María nas páxinas de La Noche, unha das que merece destacarse foi o seu proxecto de celebración dunha feira exposición do libro galego lanzado nun extenso artigo publicado a véspera do 25 xuño de 1964. Calviño propón a realización dunha feira cultural o ano seguinte, coincidindo co ano santo xacobeo, que servise para difusión do libro e da literatura galega, e na que estarían presentes tanto escritores en lingua galega como os que escribían en castelán.

Esta iniciativa, que Calviño non viu realizada, materializouse anos despois en Puerto Rico grazas en boa parte á intervención da súa filla Dolores, que rexentaba na cidade de Mayagüez un negocio de pastelería co seu home, o madrileño Vicente Guijarro. O profesor de socioloxía da Universidade portorriqueña, Baldomero Cores, co gallo do Ano Internacional do Libro, propúxolle ao director da Biblioteca Xeral da Universidade, Henry Nieves, a idea de facer unha exposición do libro galego para o Día das Letras Galegas. Ante as dificultades para realizar o proxecto, Dolores Calviño, que con outros emigrados formaba parte da Junta de Cultura Gallega, ofreceu a súa biblioteca, na que había moitos libros galegos, herdados do seu pai, e algúns deles, ademais, coa dedicatoria dos seus propios autores; o seu home mostrouse disposto a axudar no aspecto económico. Así puido realizarse a Exposición Bibliográfica do libro Galego en Puerto Rico en 1972. Ao ano seguinte celebrouse a II Mostra do Libro Galego, grazas novamente á colaboración de Dolores e o seu home. Por este labor de difusión da cultura galega foille concedido o Pedrón de honra á Universidade de Mayagüez en 1973. O matrimonio Guijarro-Calviño recibiu nos actos das Letras galegas do ano seguinte o agradecemento público da Universidade de Puerto Rico coa entrega dun pergameo e unha figura conmemorativa.

Calviño no Carballiño

Uns anos antes, o 21 de novembro de 1971, finou en Arcos Xosé María Calviño con 79 anos, “un home de gran corazón, unha alma nobre, que se algo ten de torto é só a súa garabata”, sen deixar escritas esas memorias que Otero Pedrayo lle reclamaba.

Balbino Taín, o cura republicano de Lebozán

Un cura galego acudiu ao mitin de Azaña en Comillas en outubro de 1935

Balbino Taín Canda

A mañá do 20 de outubro de 1935, as rúas madrileñas cheas de xente que se dirixía ao mitin de Manuel Azaña en Comillas foron sorprendidas testemuñas dun sacerdote que se unía á comitiva. Cando os manifestantes se decataron da presenza dunha sotana entre eles comezaron a aplaudir e dar vivas aos curas honrados. Ao remate do mitin, volveron repetirse as ovacións e o sacerdote foi levado en ombreiros por un grupo de xente que non paraba de vitorealo. Algúns preguntábanlle se era Juan García Morales, o célebre articulista de Heraldo de Madrid, coñecido pola súa crítica a posición da xerarquía eclesiástica española cara a República. Respondía a todos que non era máis que un admirador dos homes humildes e honrados, e que por iso viña desde Galicia escoitar a Azaña.

Este cura incondicional de Manuel Azaña era o sacerdote Balbino Taín, párroco de Carballedo, que, cun grupo de veciños da comarca de Chantada, nunha camioneta sen toldo nin asentos, recorreron 950 quilómetros para asistir ao mitin. Moitos galegos estiveron presentes no acto, entre eles outro grupo duns corenta dezaos que fixeron unha viaxe similar, da que nos deixou cumprida crónica o mestre de Soutolongo, Manuel González, nun artigo para Eco de Galicia da Habana que dedicou ao seu conveciño de Lebozán.

O mitin de Comillas formaba parte dunha campaña de Azaña para reivindicar a vixencia da República e a necesidade da coalición entre os partidos afíns a ela, campaña que culminou coa creación do Frente Popular. Ante a expectación creada en todo o estado, celebrouse nunha explanada preto da estrada de Toledo na que se habilitaron unhas gradas para 40.000 cadeiras. As previsións víronse desbordadas, e o acto reuniu unha enorme multitude, calculándose en medio millón de persoas. Ninguén lograra en España un auditorio tan impresionante.

Azaña no mitin de Comillas

A presenza do sacerdote entre os asistentes ao mitin non pasou desapercibida para a prensa madrileña, e nalgunhas cabeceiras de dereitas chegou a insinuarse que se trataba dun republicano disfrazado con sotana. Ante esas noticias o propio Balbino Taín viuse obrigado a responder e enviou varias cartas a Heraldo de Madrid nas que facía unha pequena crónica da súa presenza no acto e sobre todo unha fervorosa defensa da figura de Manuel Azaña e do seu proxecto político, do que se declaraba absoluto admirador:

“enamorado de las virtudes cívicas y del programa político del Sr. Azaña. (…) aunque soy un ferviente republicano, cumplo atentamente mis obligaciones de sacerdote y espero que mis amores por la libertad, la igualdad, la fraternidad y la justicia sean siempre compatibles con mis sentimientos religiosos. Las esencias republicanas no representan para mi otra cosa que las virtudes de nuestra verdadera religión cristiana, y por eso no puedo olvidar ni separarme de los hombres honrados.”

“(…) para la inmensa mayoría de los españoles el Sr. Azaña es el salvador moral y material, pues solamente él hará cumplir las leyes esenciales de la República.”

Balbino Taín Canda viu a luz en Carrofeito, na parroquia lalinense de Lebozán, o 8 de abril de 1898. Fillo de Benito Taín Pájaro e Manuela Canda. Sendo un dos fillos máis novos dunha familia de casa grande, foi destinado ao sacerdocio, pois dous dos seus tíos, Camilo e José Taín, foron tamén curas. Estudou no Seminario de Lugo, recibindo as ordes maiores en decembro de 1921.

Ao ano seguinte foi nomeado cura ecónomo de Paradela, na comarca de Sarria. Tivo que servir no exército, no Rexemento de Artillería de Montaña, para pasar a ser capelán auxiliar do Rexemento de Zamora de Lugo en 1924. Logo foi vicario in capite da parroquia de San Xoán da Cova de Carballedo, e a principios dos anos trinta trasladouse á parroquia de San Salvador de Ínsua no concello de Taboada. Na República era presbítero de San Cristovo de Castro en Carballedo. Alí, pola súa defensa pública do réxime republicano, algo ben estraño nun sacerdote, era coñecido como “o cura republicano”.

Por un dos seus artigos, sabemos que foi detido por denuncias políticas en agosto de 1934, e internado no cárcere de Chantada. Non puido celebrar a misa do domingo na súa parroquia. Na cadea recibiu a visita dos veciños de Chantada, e do alcalde de Carballedo, Luciano González, que foi quen o levou de volta a súa casa de Castro cando finalmente foi liberado dous días e medio despois.

Contan os veciños de Carballedo unha anécdota do seu espírito conciliador: Cando se estaba celebrando un mitin republicano en Castro, armouse unha pelexa, e Balbino saíu ao balcón e berroulle aos congregados: “Cóutense señores!” conseguindo que se calmasen os ánimos e evitando algunha desgraza.

Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936, e temendo as represalias dos franquistas pola súa posición política fervorosamente republicana, Balbino foi refuxiarse á casa da súa irmá Adelaida, que casara en Gondoriz Pequeno (Vilatuxe) con José Antonio Medela. En Vilatuxe non tiñan coñecemento das súas ideas republicanas e alí estivo agochado máis de seis meses. Sabía que a súa condición de sacerdote non sería obstáculo para as represalias dos fascistas como lle sucedeu a Andrés Ares, o párroco do Val de Xestoso (Monfero), asasinado por un grupo de falanxistas e gardas civís en Barallobre o 3 de outubro.

Cando viu que calmaran os ánimos dos falanxistas sedentos de sangue, e aproveitando a súa condición de capelán do exército, pediu o reingreso e foi nomeado capelán do sexto batallón do Rexemento Galicia número 19 co grao de alférez. Mantívose como capelán militar até o final da guerra.

Balbino Taín

Reintegrado a carreira sacerdotal, poucas noticias hai sobre os seus destinos posteriores. Unicamente o nomeamento como cura ecónomo da parroquia de Guilfrei do concello de Becerreá en 1945, cando tiña 47 anos. Permaneceu na parroquia de Guilfrei até os anos sesenta.

Ao xubilarse, volveu a casa familiar de Carrofeito, onde morreu o 4 de maio de 1975. Foi soterrado no cemiterio de Lebozán. O seu grande amigo, Anxo González, o famoso cura do Incio, asistiu ao enterro.

Viva a República e os homes honrados!, como Balbino acostumaba rematar os seus artigos.