O asalto guerrilleiro da Saborida

O 14 de outubro de 1946 un grupo volante da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia asaltou na Saborida (Vilatuxe) oito ómnibus que se dirixían á feira da Bandeira obtendo un botín de máis de 150.000 pesetas.

Todos os anos, na feira dos Carballiños, os veciños e veciñas de Vilatuxe fan unha recreación do asalto a un autobús por un grupo de atracadores, un episodio perdido no tempo que deixou pegada na memoria da veciñanza. Este é o relato do que aconteceu a partir das fontes históricas.

curva da Saborida onde se produciu o asalto

Cando ás nove da mañá daquel 14 de outubro Secundino Muñoz, o condutor do autobús que levaba á feira da Bandeira a tratantes e feirantes de Dacón, colleu a curva da estrada do Carballiño a Silleda, a pouco menos dun quilómetro do lugar da Saborida, na parroquia de Vilatuxe, non imaxinaba o que lle agardaba á saída. No medio da estrada, un home con pasamontañas armado cun subfusil  deulle o alto berrándolle “¡Manos arriba, o si no disparamos!” e obrigouno a deter o ómnibus. Outros dous vehículos estaban xa parados á beira da estrada. Tres dos asaltantes subiron ao autobús e obrigaron a punta de pistola aos ocupantes a depositar todo o diñeiro que levaban nunha saca, rexistrando aos que non o fixeron. Ao rematar, obrigaron a baixar a todos os pasaxeiros e conducíronos a unha carballeira próxima onde xa estaban os viaxeiros dos outros dous vehículos, custodiados por tres guerrilleiros, obrigándoos a permanecer de costas a estrada e ameazándoos con dispararlles se se movían. Mentres, un dos asaltantes arrincou os cables do motor e tirounos lonxe para impedir que o coche puidese poñerse en marcha sen darlles tempo a fuxir. Cinco ómnibus máis procedentes de Dacón, O Carballiño e Ribadavia pasaron por un proceso semellante. Unha vez rematado o asalto ao último dos vehículos, os guerrilleiros fuxiron en dirección a Moa e Zobra.

un dos ómnibus asaltados

A noticia chegou a Lalín cara as dez e media da mañá. Un automóbil de Vilatuxe que se dirixía a Rodeiro avisou do atraco no posto da Garda civil. Inmediatamente o capitán Santos Álvarez, comandante do posto de Lalín, ordenou montar un operativo e avisou vía telefónica ao posto de Silleda e outros limítrofes. Con toda a forza dispoñible saíu para o lugar do atraco. Os ómnibus asaltados xa lograran poñerse en marcha cara A Bandeira. O capitán interrogou aos veciños e indagou cara onde se dirixiran os guerrilleiros. Distribuíu aos gardas en distintas direccións recorrendo os montes e as aldeas da contorna. Estableceu controis en varios puntos da serra de Candán para tratar de cortarlles a retirada, pero resultaron infrutuosos, pois os asaltantes xa estaban lonxe. Agardou en Vilatuxe o regreso dos autobuses da feira da Bandeira e cara as cinco da tarde interrogou a Secundino Muñoz e outros condutores e feirantes. Das pescudas obtivo só vagas e imprecisas descricións dos guerrilleiros: sete homes armados, dous con arma longa e o resto con pistolas metralladoras, todos con bombas de man, dous deles cubertos con pasamontañas, con aspecto de non ser labregos, ben vestidos, con botas altas, pantalóns de coiro brich, gabardinas, todos falando en castelán excepto un que falaba galego con acento das Rías Baixas. Era este a quen os seus compañeiros chamaban “jefe”.

Pouco máis puido engadir o capitán Álvarez no seu informe. Só que ía continuar coas pescudas para tratar de localizar aos asaltantes e investigar se tiveran apoio por parte da veciñanza das localidades próximas.

Dous días despois, un grupo de trece gardas civís da comandancia de Ourense especializado na persecución de guerrilleiros, comandado polo cabo primeiro Juan González García-Martínez, achegouse ao lugar da Ermida da parroquia de Lebozán, a casa dos irmáns López González que sospeitaban puido servir de refuxio ao guerrilleiros. Interrogaron aos moradores e realizaron un exhaustivo rexistro. Os irmáns Ramón e Jesús manifestaron que non sabía nada dos asaltantes, pero Dorinda González, a criada da casa, declarou que o día 13 deulle de comer a cinco descoñecidos armados que apareceron polo casal. Como resultado do rexistro, a garda civil atopou unha pistola, unha escopeta e un revólver, 7.958 pesetas e seis pilas de lanterna de tipo tubular grande descargadas. Como os donos da vivenda non puideron xustificar a procedencia de armas e diñeiro, a garda civil detivo aos irmáns Ramón e Jesús López González e á criada da casa Dorinda González Crespo, que ingresaron na Cadea Provincial de Ourense esa mesma tarde.

Con estas detencións remata o atestado da garda civil sobre o asalto. Non houbo máis detidos e a Garda civil nunca logrou identificar os asaltantes.

Manuel Simón Campos “Xanote”

O investigador da guerrilla antifranquista Xoán Carlos Abad sinala que os guerrilleiros que participaron no asalto puideron ser os membros do grupo volante da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia comandado por Manuel Simón Campos “Xanote”, que tiña como lugartenente a Avelino Otero Montes “Avelino”, e do que formaban parte Basilio Calvar Solla “O roxo de Domaio”, Agustín Álvarez Araujo “Tito” e Claudio Rodríguez Vázquez “Penis”. O grupo, que actuaba na comarca de Vigo, desprazouse a Deza no verán de 1946, onde contactou cos fuxidos Miguel Nicolás Esperante “Corcheiro” e o seu cuñado Eugenio Rueda Perosanz. Corcheiro e Rueda xa se mostraran activos dende os primeiros meses dese ano repartindo panfletos contra o réxime de Franco entre antigos republicanos. Coa súa incorporación completouse o grupo de sete homes que atracou a un falanxista de Az (Rodeiro) en setembro, conseguindo máis de dez mil pesetas, e o asalto aos feirantes na Saborida do que vimos falando. Como a guerrilla antifranquista carecía de apoios no exterior, para sobrevivir e mercar armamento, tiñan que recorrer a estes golpes económicos, que normalmente executaban contra persoas afíns ao réxime franquista.

Miguel Nicolás “Corcheiro”

Despois do asalto, Miguel Nicolás e Eugenio Rueda incorporáronse ao destacamento comandado por Manuel Simón que seguiu actuando na zona de Vigo. Cando o xefe do grupo e o seu lugartenente Avelino Otero foron abatidos nun enfrontamento coa garda civil preto de Lavadores o 21 de maio de 1947, volveron a Deza para integrarse na V Agrupación do Exército Guerrilleiro baixo o mando de Foucellas. Miguel morreu o 9 de abril de 1948 no asalto a casa de Rivas en Siador e o seu cuñado Eugenio foi detido e executado coa aplicación da lei de fugas en Ombre (Pontedeume) o 16 de agosto dese ano. O resto dos integrantes do comando que protagonizou o asalto da Saborida, Basilio Calvar, Agustín Álvarez e Claudio Rodríguez, dispersáronse logo da morte de “Xanote” e “Avelino” e alí se perde o seu rastro.

Fuxidos ou guerrilleiros. Os inicios da resistencia armada ao franquismo no Deza

A vaga de violencia que desencadeou a rebelión militar franquista orixinou a fuxida de moitos cara ao monte por meras razóns de supervivencia. Son os fuxidos, persoas que sentindo ameazada a súa vida polas súas afinidades republicanas, optaron por refuxiarse en zonas de difícil acceso. Na nosa comarca houbo grupos dispersos na Serra do Faro, outros nos montes que delimitan os concellos de Rodeiro e Agolada ou Rodeiro e Lalín e algúns tamén na zona do Ulla, en Silleda e Cruces.

A pesar do que afirma a historiografía franquista sobre o “entusiasmo” dos galegos ante o Alzamento nacional, eran moitos os prófugos, mozos que non se incorporaron ao Exército ao ser chamados os seus remprazos (como Julio Gómez Blanco, de Camba, José Diéguez Daparte, de Arnego, Manuel Lorenzo Hermida, de Az e Francisco Areán Salgado, de Guillar, por citar algúns veciños de Rodeiro). Algúns lograron fuxir ao estranxeiro a pesar das dificultades (Avelino Diéguez Vilameá, de Az, que consegue pasar a Portugal e logo marcha a Cuba). Tamén houbo moitos desertores do Exército, que aproveitando un permiso, decidían non volver á fronte, como Pedro Montes Fernández de Camba, José Porto García, de Guillar, Agustín, Julio e Manuel Paz García de Alemparte, José García Gómez de Pedroso e Ramón Faílde Insua de Vilela. Pero a maioría dos fuxidos eran os que intentaban salvar a vida, sendo conscientes das consecuencias que tería a súa detención, e aínda que moitos permaneceron agochados nas súas casas ou en refuxios seguros, escondidos polos familiares, outros non teñen máis alternativa ca botarse ao monte. Únenselles tamén os poucos que logran escapan do cárcere, como José Benito Diéguez Dacal, de Pescoso, fuxido en decembro de 1936 do Depósito municipal de Rodeiro onde estaba detido por inxurias ao réxime, aínda que o capturan en xullo do ano seguinte.

Durante o ano 1937 a Garda civil dedícase á persecución destes fuxidos, logrando a detención de moitos deles, que son incorporados ao Exército, case sempre nos batallóns de traballo. Outros, ante a dificultade de sobrevivir no monte por moito tempo, cando pensaban que a persecución só duraría uns meses, deciden entregarse ás autoridades, como José Salgado Quintela, un comunista de Brocos (Agolada).

Os que lograron sobrevivir no monte, xunto cos que se irán incorporando durante a guerra (perseguidos ou desertores), chegaron a organizarse formando algunhas partidas como a do Largo, en Rodeiro. Foi esta unha guerrilla á defensiva, de autoprotección, de supervivencia.

O grupo do Largo
Esta primeira época da loita guerrilleira en Galicia caracterízase pola dispersión, a falla de organización, o individualismo e as partidas pouco numerosas; e tamén pola dura represión que se exerce sobre o maquis.

Benjamín García Diéguez, alcumado “O Largo”, nado en 1916 en Barbeitos (Negrelos-Rodeiro), alístase en 1936 no Tercio, e en 1938 deserta do Exército. Únese a Ramón Sánchez nado en 1912 en Areán, na parroquia de Az, e coñecido como “Areán”, que permanecía fuxido nos montes de Rodeiro polo temor ás represalias pola súa actuación durante o réxime republicano. Ambos contactan con outros fuxidos na serra do Faro e na zona de Chantada, en concreto co grupo que encabeza Salvador Valcárcel Montenegro “Recarei” e do que forman parte outros dous veciños de Arcos. Unha das primeiras accións deste grupo consistiu no reparto de panfletos contra a ditadura franquista na feira de Lalín do 3 decembro de 1938. Pero a maioría das súas actuacións consistían en pequenos atracos para conseguir medios de supervivencia. Como consecuencia dun deles, o asalto ao veciño de Alperiz Santiago Fernández García á volta da feira do 3 de xaneiro de 1939 en Lalín, foron denunciados ás autoridades. Como represalia, os guerrilleiros presentáronse en Alperiz na casa de Santiago Fernández na madrugada do 7 de marzo e executaron a Santiago Fernández e Andrés Negro. Estas mortes produciron alarma entre os veciños, e as autoridades franquistas decidiron rematar cos “bandoleiros”. Para obrigalos a entregarse, deteñen a Josefa Villanueva (a muller de Ramón Sánchez “Areán”), á súa filla Agripina Sánchez (de dous anos) e aos pais de Benjamín García (Pedro García e Regina Diéguez) xunto con Ramón Navaza. Sen obter resultados, sóltanos a principios de abril. O 11 dese mes a Garda civil logra dar morte en Adá a Salvador Valcárcel “Recarei”, o líder da partida de Chantada. Pero o grupo segue activo e o 18 de agosto atracan unha camioneta con feirantes de Dacón, Maside e Laxos que viña a Lalín e conseguen 50.000 pts. de botín; en outubro atracan en Pardesoa a tres veciños de Guillar.

Cando o 2 de novembro un grupo de guerrilleiros atraca a sucursal do Banco Pastor en Chantada (O Largo e o Areán non participaron, e xa se negaran a secundar o proxecto de asalto á sucursal de Lalín), as autoridades deciden a necesidade da eliminación dos fuxidos e ordenan á Garda civil de Chantada a súa captura inmediata. O “grupo do Largo” acostumaba acudir á casa de Juan Calvo Suengas en Ponte Pedroso, pois Benjamín era mozo dunha das súas fillas, Amparo Calvo. Segundo testemuños orais, parece que o grupo tiña unha especie de acordo coa Garda civil, á que subornaba para que non os molestara en exceso. Pero nesta ocasión non fixeron caso aos avisos e na madrugada do 5 de novembro de 1939, preséntanse na casa de Juan Calvo un grupo de gardas civís de Rodeiro e sorprenden ao Largo na casa. Cando o sarxento José García Docampo entra no cuarto no que estaba Benjamín, este, sorprendido, dispáralle e mátao. Comeza o tiroteo e Benjamín resiste facendo varios disparos desde a fiestra, pero resulta ferido e remata por entregarse. José Mª Vázquez Diéguez (que non pertencía ao grupo do Largo), casado con outra das fillas de Juan Calvo e que vivía na casa, ao oír os disparos, sae da vivenda e a Garda civil dispáralle acabando coa súa vida. Ramón Sánchez, que estaba noutra casa, ve vir aos gardas e escóndese nuns colmeiros de millo, coa présa deixou a pistola debaixo da almofada, pero no rexistro non lla descubriron, nin o descubriron a el, e logrou escapar e esconderse. Ao pouco chega o capitán da Garda civil de Chantada, que ordena trasladar ao Largo (ferido nunha perna) a Rodeiro. Como resultado deteñen a Benjamin García e a todos os habitantes da casa. Benjamín foi trasladado primeiro á Prisión de Lalín e despois á da capital onde o xulgaron en Consello de Guerra e o condenaron á pena de morte. Foi fusilado en Pontevedra o 28 de agosto de 1940.

Ramón Sánchez marchou de Rodeiro e refuxiouse na fronteira portuguesa onde se dedicaba ao contrabando cun cómplice policía. Foi detido en Pazos (na parroquia de Cadós do concello de Bande) o 12 de setembro de 1940. Xulgado e condenado a morte en Consello de guerra, foi executado en Ourense o 14 de abril de 1941.

A presenza destes fuxidos na zona de Rodeiro fixo que a Garda civil reforzara os seus efectivos, e a finais de 1939 créase un destacamento no lugar da Ponte, en San Salvador de Camba.

Co desmembramento do grupo do Largo non rematou a actividade dos fuxidos: un grupo do que forman parte Celso Faílde Varela, Román Faílde Arean e José Calviño Gutiérrez realiza algúns asaltos na primavera de 1941. Pero son axiña localizados: Celso Faílde foi detido o 22 de xuño e Román Faílde asasinado o 28 de xuño nas Chousas, entre Pedroso e Alemparte. O 16 agosto deteñen a José Calviño. Tamén foron presos varios veciños acusados de complicidade cos fuxidos: Francisco Montes, Arturo Areán e o seu irmán Manuel, Secundino Faílde e Jesús García.

A represión
A represión contra os guerrilleiros produce unha onda de detencións dos que os axudan ou protexen. Aínda que a maioría só estivo uns meses na cadea de Lalín, algúns foron procesados por “auxilio á rebelión”. O principal proceso iniciouse en Ourense en decembro de 1941 e nel foron acusados José Vázquez García, Benito Carral Reboredo e Francisco Cuñarro Rodríguez de Alemparte; Antonio Gómez Carral, de Albarellos; Delfín López Varela, de Maceira; Amadeo Gutiérrez Janeiro, da Lagoa; Ricardo Fernández Faílde, de Pedroso; e Constantino Fernández Diéguez, de Guillar. Case todos eran propietarios das tabernas onde os fuxidos mercaban as provisións. Só José Vázquez e Constantino Fernández foron condenados a 12 anos; o resto foron declarados inocentes, pero estiveron máis dun ano detidos na prisión de Ourense agardando a celebración do xuízo, sempre co medo á execución.

Tamén en 1941 se producen as detencións de Adolfo Fernández Asorey “Alaparte”, de Merlín (o 14 de maio) e José Castro Prieto “Calistro”, de Val de Sangorza (6 de setembro) que, axiña liberados, formarán anos máis tarde senllas partidas polas terras de Agolada.

Manuel Igrexas
Publicado na revista Kacharela do IES Laxeiro en 2011.