Pescudando na prensa dei con este artigo de Ramón Otero Pedrayo sobre a Terra de Deza. É unha das súas últimas colaboracións nos xornais, xa con 88 anos. Como parece que non é moi coñecido, creo que paga a pena divulgalo como outra mostra máis da vinculación do de Trasalba coa nosa comarca.
O artigo publicouse en 1972 e reflicte o coñecemento e aprecio de Otero, e como el mesmo di, o seu amor pola comarca de Deza. Os montes, os ríos, as carballeiras, os soutos, os camiños, a xente e a paisaxe dezás teñen nesta prosa oteriana unha das máis poéticas e exactas expresións.
Xa publiquei neste mesmo blog un artigo de Otero Pedrayo sobre o cruceiro de Cadaval, e non ha ser este o único que apareza. Ramón Otero Pedrayo, á parte dun teórico da xeografía galega, era un bo coñecedor da Terra de Deza, que percorreu en varias ocasións, e iso sen contar as súas estadías colaborando nas xeiras que o Seminario de Estudos Galegos realizou pola nosa comarca entre 1928 e 1935. E quero recalcar isto, pois un xeógrafo e exconcelleiro lalinense, hoxe conselleiro de Cultura, chegou a afirmar publicamente que D. Ramón só coñecía o Deza de pasar no Castromil, e se algunha vez pisou Lalín, foi só para tomar un café en La Marquesina…
Transcribo o orixinal sen ningunha alteración nin adaptación.
As horas mainas, podentes e raiosas da Terra de Deza
Por D. RAMÓN OTERO PEDRAYO
Eu, que son do val centroso do Miño e criado nas súas bocarribeiras, amo a ergueita espallada e luminosa Terra de Deza como se ama o antigo souto na castañeira, como se quer o pazo antergo de salós resoantes ó frasear dos vellos e o devalar das lembranzas, como se repousa na aira do fogar e co arte dos barudos, pértegos das mallas de outro tempo, como se franquean as follas dun libro de poemas sonorosos os feitos dos herois antergos, como se acolle polo esprito amante da paisaxe o pirmeiro ruxir do vento das serras nos nosos centeos verdecentes ou o medrar maino e podente das primeiras noites de outono cando as grandes estrelas, ácios de luz, se refrexan nos primeiros fogos que ventan o outono… Pois a Deza se rube como si esqueiras fidalgas de pazo foran condición pra calcar seu chan e de Deza se baixa como as augas mozas e ledas pra se ordenar en ríos calmos e contestes. Tradición, inverno, espallados hourizontes, ar fresco e froito de serra a serra. A ialma en chegando a Deza vóltase aveciña namorada dos grandes e ventureiros voares, e os pes calcan sempre camiños e vieiros de mañán, e calada alegría. O ceo cupular é sempre unha benzón de Deus, o mesmo si nil xoga levián a fantasía das folerpas brancas dinantes de cair co baixo bridar de lembranza e consello de neve, que si o sol acende os grises dos penedos, se recrea no verdecer das carballeiras, xoga co frío esquema dos alciprestes dos pazos, ou no desear do día os homes das aldeias se erguen como mainas plegarias obedentes á guía e consello das badeladas vespertinas das terras.
E TEN A GRACIA
Ten a Terra de Deza o acento antigo dos abós conselleiros ó pe do lume de fachas de carballo na lareira, e ten a gracia dos mozos e das mozas, cuia fala é coma un se queimar de garamatas no forno… As agras centeeiras gardan o gran madureando deica o cerne do vran, e a palla doural e fina loce na grande muiñeira dos ventos da serra, e cando se debruza é pra sinalar que a espiga de cheos carreiros está disposta pra ó moiñaxe. Duros de toxos, ouros verdecentes como os adormidos no seo das mámoas, anunzan o marelo dos centeos que ás veces figuran nos érmos largarios remendadelas no manto da terra. E cando chegar a hora solene da seitura un senso e acento relixioso e antigo espállase polos eidos, pois nos tíduos e no cantigar de seitura cómprense da antiga relixión esencial e agraria do grau, mantenza branca dos antergos. E cando son máis fresqueiras as sombras das carballeiras –un circo de verde mol onde é doce pousar- as medas do pan compoñen enxames nas agras e ben logo os carretos dos feixes –en cuia feitura noutro tempo os homes mostraban gosto e fina arte- espallan polo ambente do vran os laios i as cantatas dos eixes sonorosos.
Deza gosta de mirar ós lonxes, ás serras. Acariñan os ollos afeitío do Farelo, seguen os lombos e lombales da Terra de Montes cecais a veciña e parenta máis querida, pousan na cúpula do Faro, pro gostan máis da chamada ao Pico Sagro, alciprés de pedra azul e vento dos pazos de Santiago. Os fidalgos i os petrucios gostan de Santiago, das fondas carballeiras de pedra e do lume acceso dos retabosos barrocos faiscantes de ademas de ouro.
Carballeiras e fidalgo e petrucios son mestos en Deza. Gostan os dezáns de teren nos ribeiros polo menos algún remendo de viña herdada ca súa adega xeitosa. Coñecen ben os tiduos da vendima, e cando ruben á montaña chegan moi panforreantes de mozos e parentes.
As veces e asegún os ventos cando se derreter a neve estrada fican por un día ou máis longas, estreitas e moi brancas fitas de neve ó abrigo dos muros, e pénsase como aínda garda a aldeia ó abrigo das vellas casas e xineas un pouco das antigas vergonzas e virtús galegas… Sorrires, agromades e outonías de arte románica inda locen nas eirexas e capelas de Deza: pórticos de símbolos dados e doados que as xentes vellas saben leere decorrido e con fonda emoción de inmortalidade, ouzos madrugueiros na agarda do pirmeiro bico do sol novo. Fortes alicerces sosteñen os pazos e enxoitos pergameos de ulido de follas muchas as xenealoxías. Os historiadores barrocos informábanse no charretear do lumes do fogar, e no latricar das vellas ensarillando cebolas ou espigas ou fiando a lan. E escribían a modo cas mellores prumas do rabo do galo como o nome de Deza remanece de aquila xinea romana dos Decios polo heroismo e as cínicas virtús gabadas polos poetas e os moralistas.
POR DEZA CRUZAN ILUSTRES CAMIÑOS
Outras mil historias decíanse dos Churruchaos e de aquilas tres fillas dun arcebispo compostelán que o pai casou cada unha co seu fidalgo: unha con Don Ramiro, outra con Don Seón e outra con Don Freán. Houbo nos pazos e reitoraies abondo de colexiás maiores dos de Santiago. Os de Santiago bebían viño cando estudantes por seren tiólogos, e os de San Xerónimo por seren soio filósofos tiñan que o procurar na Raíña ou no Franco e metelo ás furtadelas baixo os manteos. Por Deza cruzaban e aínda cruzan ilustres camiños de arreeiros inda que un dos principás dos que veñen do Ribeiro de Avia, dende a feira dos Carballiños, atalla pra Silleda. Os dezáns sempre foron bos bebedores, e nos soutos de Deza tense tallado muita madeira pra as parras e parreiras e paneiros dos ribeiros ben tecidos de videiras.
Era gostoso indo de acabalo pasar por pontellas de laxes os riachos fríos pro máis ledo sentir o trepar dos cascos nas pontes “taboada” resoantes os tempos máis antigos da terra.
Na cal seguen en pe, gracias a Deus, boas e contestes carballeiras. Os e enrugados troncos gardan moito tempo os ouricelos e albos liquens do inverno e, na agromada, por toda a carballeira espállase un verdecer novo e inocente que alonxa os deseios sensoás. Saben os ramos das outas trabes a chegada do pirmeiro sopro da invernía e deseguida fálano tódalas prantas. A carballeira sabe acoller ó home e non o desampara, aunque tamén deixe aniñar o lobo. Máis falangueira e cortesán no outono, acéndese en lumes xiados de pórporas, roxos, amarantos e estrando as follas vai falando co acento dos Novísimos ou das grandes elexías clásicas ou románticas. Recomendamos respeto e silenzo ós que as crucen, pois no bridar das follas estradas soan frases antigas, farrapos de canción, recordanzas de fadas, e xenios, santos pelingrís… Quen souper sentilas e ensarillalas, comporía o millor poema da terra Dezáa…
Amo seu río, mozo que se quere facer vello e se afunde en “meandros encaixados” e demora canto pode o se facer home chegando ó Ulla. Entretense parolando cos regatos, e no tempo frío cando non fala nos do monte Carrio é que se debrozou despois da torada o toradín de neve e as augas están enlazadas.
E ben quixera falar doutras cousas e memorias que, pra facelo con tino, tería que proparar un novenario polo menos, de silenzos, de soutos, de ermos, de antigas escrituras, de adrales proba ben boa e fortecente pra cada día, nos nosos tempos menos doado.
Historias de Deza 