Vítimas da represión franquista en Lalín

Este é o listado (seguramente incompleto) dos mortos pola represión franquista do concello de Lalín, ordenados pola data do seu falecemento:

Manuel Ferreiro Panadeiro. Nado en Lodeiro en 1903. En 1930 funda o Centro Republicano de Lalín e dirixe o seu periódico Atrás. Foi elixido alcalde de Lalín como cabeza da candidatura republicana que gaña as eleccións en 1931. Fiel á disciplina da FRG, cando se disolve, intégrase en Izquierda Republicana. Ao producirse a sublevación fascista, organiza un intento de resistencia en Lalín enviando a Pontevedra unha columna de obreiros mobilizados polos sindicatos en apoio á República. Ao fracasar, refúxiase en Compostela, onde permanece agochado ata que o deteñen nos primeiros días de agosto. Foi trasladado a Pontevedra, onde o xulgan en Consello de Guerra o 21 de agosto. Condenado á pena de morte, foi fusilado no quilometro un da estrada a Campañó o 27 de agosto de 1936.

Eligio Quintá Ramos. Nado en Cristimil en 1914. Estivera afiliado á Sociedad Obrera de Donsión. Estaba cumprindo o servizo militar en Ferrol, onde foi paseado o 6 de outubro de 1936.

Xesús Froiz Gómez. Nacido en Moneixas en 1902, era xornalista e poeta, na República foi garda municipal. Militante do Partido Galeguista, animador e propagandista de Os Dezas de Moneixas, colaborou en Verdad y Justicia e A Nosa Terra, dirixiu La Nueva España e foi redactor de Razón. O 4 de agosto de 1936 detéñeno e ingresa en prisión, onde permanece ata o 9 de outubro, cando o levan para pasealo na Estrada.

Gonzalo López Rodríguez. Foi paseado o 11 de outubro de 1936 en Serantes (Ferrol).

Luis Frade Pazos. Naceu en Bendoiro en 1894. Fundador da sociedade obreira de Ponte-Nova, da que foi elixido vicepresidente en xaneiro de 1931. Foi concelleiro republicano en Lalín. Nomeado en marzo de 1936 recadador municipal, ocúpase da dirección do concello en colaboración con Manuel Ferreiro. Chantaxeado polas autoridades fascistas, foi obrigado a pagar unha suposta débeda que tiña co Concello coa promesa de que non lle ía pasar nada. Pero igualmente foi detido o 27 de outubro e internado na Prisión de Lalín. O 4 de novembro trasládano xunto con outros 38 detidos á Illa de San Simón, de onde o sacan cinco días despois para asasinalo o 9 de novembro en Tenorio.

Eliseo Garra Lalín. Nace en 1893 en Lalín. Membro do Centro Republicano de Lalín, foi nomeado Inspector de camiños do concello en 1933. No período do Frente Popular era o encargado da confección do Padrón de habitantes. Foi un dos condutores dos automóbiles que trasladaron aos obreiros a Pontevedra o 20 de xullo. Detido o 15 de setembro, agarda na Prisión de Lalín ata o 4 de novembro o traslado a illa de San Simón. Sácano o día 9, aínda que segundo algunhas testemuñas, o seu asasinato podería deberse á confusión do seu apelido con outro dos detidos. Foi paseado o 9 de novembro en Tenorio.

Ramiro Granja González. Nace en Filgueira en 1889. Foi un dos fundadores da Sociedade obreira de Ponte-Nova en 1931 da que sería presidente 1936. En maio dese ano Luis Frade noméao axente executivo para o cobro de impostos municipais. Foi un dos primeiros mobilizados ante as noticias do golpe de Estado, acudindo a Lalín con varios compañeiros da Sociedade o 19 de xullo. Detéñeno o 1 de setembro e intérnano no Cuartelillo de Falange instalado no Hospitalillo. Alí foi torturado e obrigado a asinar unha declaración inculpatoria. Acabaría sendo trasladado o 4 de novembro ao lazareto de San Simón, de onde o sacan cinco días despois para darlle o paseo en Tenorio.

José López Bermúdez. Nado en Cádiz en 1907, residía en Bendoiro, onde foi elixido presidente da Sociedade La Democracia desa parroquia. Activo sindicalista, é un dos líderes obreiros que participa na reunión convocada por Ferreiro o 20 de xullo para mobilizar aos traballadores en defensa da República. Foi detido o 20 de outubro, permanecendo na Prisión de Lalín ata o 4 de novembro, cando o trasladan a San Simón. De alí sae para a morte o 9 de novembro de 1936 en Tenorio.

José Montouto Rodríguez. Nace en 1890 en Donsión. Participou na fundación da sociedade de Ponte-Nova, da que foi elixido vicetesoureiro en 1931. Foi detido o 9 de setembro de 1936, permanecendo na Prisión de Lalín ata o 4 de novembro, cando o trasladan ao Lazareto, do que sae o 9 para a súa execución en Tenorio.

Luis Varela Sobrado. Naceu en Palmou en 1907. Canteiro, co inicio das obras do ferrocarril, trasládase a Botos. Afíliase a Sociedade obreira La Equidad converténdose no seu presidente. Foi detido en novembro de 1934 xunto con José González, acusado de coacción aos obreiros do ferrocarril con motivo dos sucesos de outubro. Foi detido o 1 de setembro de 1936 e internado no Cuartelillo de Falage instalado no Hospitalillo. Trasladado a Prisión de San Simón o 4 de novembro, sácano o día 9 para asasinalo en Tenorio

José Crespo Torres. Nado en Bendoiro en 1905, emigrante retornado de Bos Aires, era vicepresidente da Sociedade Obreira de Donsión en 1931. Fundou a Sociedade obreira La Democracia de Bendoiro. Nomeado alguacil-porteiro do concello en 1934, foi detido con José Fondevila polos sucesos de outubro dese ano. Detido en Lalín o 23 de xullo de 1936, foi trasladado a Pontevedra o 15 de setembro e xulgado en Consello de Guerra o 18 de novembro. Condenado á pena de morte, foi fusilado o 2 de decembro.

Benito Fernández Balboa. Nado en Lalín en 1903. Foi nomeado garda municipal na República. Detido o 15 de setembro de 1936, foi trasladado a San Simón en outubro. Xulgado en Consello de Guerra o 20 de novembro, foi condenado a reclusión perpetua. O 4 de xaneiro de 1937, co pretexto dun traslado de prisión foi asasinado.

José Donsión Muíños. Nado en Donsión en 1902. Emigrado en Arxentina de onde retorna en 1934. Canteiro de profesión, traballaba nas obras do ferrocarril. Pertencía á directiva da Sociedade Obreira La Fraternidad de Donsión. Detido o 3 novembro de 1936, foi trasladado ao día seguinte a San Simón. Xulgado en Consello de Guerra o 2 marzo de 1937, foi condenado á pena de morte. O 16 marzo foi executado en Monteporreiro.

Adolfo Blanco Barreira. Nado en Cristimil en 1904. Pertencía ao Comité Republicano de Gresande-Cristimil. Detido en Lalín o 25 de agosto de 1936. O 4 de novembro foi trasladado a Pontevedra onde o xulgan en Consello de Guerra sendo condenado a reclusión perpetua. Trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona, participa na fuga, sendo abatido pola Garda civil o 22 de maio de 1938.

José Carballude González. Nado en Donsión en 1904. Canteiro e obreiro do ferrocarril. Membro da directiva da Sociedade Obreira La Fraternidad de Donsión afecta á UGT. Detido en Lalín o 7 de setembro de 1936. O 4 de novembro foi trasladado a Pontevedra onde foi xulgado en 1937 e condenado a reclusión perpetua. Trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona onde participa na fuga do penal, sendo abatido pola Garda civil o 22 de maio de 1938.

Amadeo Enríquez Baldonero. Nado en Vilanova en 1916. Morto mentres está en filas.

Celso Lamas Coego. Nado en Cristimil en 1917. Chamado a filas, morto ao intentar pasarse ao bando leal.

José Vázquez Fernández. Nado en Cuba en 1906, fillo de José Vázquez Fernández de Bermés, retorna coa familia a Galicia en 1926. Peón nas obras do ferrocarril e afiliado á Sociedad de Oficios Varios de Donsión. Foi detido en Pontevedra o 25 de xullo de 1936. Xulgado en Consello de guerra o 20 novembro foi condenado á pena de morte, aínda que lle foi conmutada pola inferior, reclusión perpetua, por ser súbdito cubano. Trasladado á prisión de Pamplona en maio de 1937, a causa das duras condicións da cadea, morre por tuberculose o 21 de maio de 1940.

Benito González González. Nado en Lebozán en 1918. Zapateiro, fora detido e estivo preso en Pontevedra. Pretendía unirse á guerrilla en 1947 con outros tres compañeiros, pero foron descubertos pola Garda civil que os agardaba no lugar establecido para o contacto e Benito foi abatido no muíño de Lebozán o 9 de decembro de 1947.

Miguel Lamas Iglesias. Nace en Vilatuxe en 1902. Membro da Directiva da Sociedade Fraternidad de Donsión. Detido na Prisión de Lalín o 22 de agosto de 1936. O 8 setembro foi trasladado á Illa de San Simón. Xulgado o 18 novembro en Consello de Guerra foi condenado a reclusión perpetua. Foi liberado en 1941. Volven detelo en 1948 acusado de axudar á guerrilla. Xulgado na Coruña o 22 de marzo de 1949, foi condenado a un ano e seis meses de prisión. Como consecuencia da súa estadía no cárcere acabaría morrendo en Donsión ao pouco de ser liberado o 14 abril de 1951.

Armando de Lalín, o perpetuo axudante de Ramón María Aller

Venancio Froiz no Observatorio de Santiago.

Con motivo dos cincuenta anos do seu pasamento, son varios os libros, artigos e recensións que nos últimos días se están publicando sobre a personalidade e a obra de Ramón María Aller, o astrónomo de fama internacional. Entre as homenaxes, produce especial ledicia ver por fin editado o seu libro A astronomía a ollo ceibe na súa lingua orixinal. Unha obra que fora presentada en maio de 1936, para a súa posterior publicación, ao Seminario de Estudos Galegos, no que Ramón Aller ingresou en 1928 cun discurso de entrada dedicado ao Matemático Rodríguez. A sublevación fascista de 1936 impediu a realización deste proxecto e finalmente o libro foi publicado en castelán en 1948 co título Astronomía a simple vista.

Porén, eu vou dirixir o telescopio un pouco máis abaixo, cara a unha figura que sempre estivo a carón do sacerdote de Lalín, xa incluso antes destes feitos e do seu traslado a Compostela para dirixir o observatorio da Universidade: Armando de Lalín.

Este persoeiro chamábase en realidade Venancio Froiz Gómez e era fillo do coñecido xastre de Lalín Gerardo Froiz, o dono da xastrería “La Elegancia” na Praza da Constitución, a decana das xastrerías lalinenses. En Compostela, onde era coñecdo como “Armando de Lalín”, nun artigo de 1976 dedicado á visita da Banda de Lalín á cidade, descríbeno como “escritor de corte vernáculo muy amante de su tierra, cuya sensibilidad y puritanismo no encaja dentro del desconcierto mundano de nuestros días”.

Venancio, que naceu o 10 de xaneiro de 1913, era o máis novo do fillos de Gerardo e Áurea. O máis coñecido dos irmáns foi Xesús Froiz, o poeta e xornalista asasinado polos fascistas en 1936; quizais fose del de quen herdase a súa vocación literaria.

Sendo mozo entrou a traballar con Ramón María Aller en Lalín e este encargouse da súa educación. A influencia do sacerdote xa era palpable nos anos finais da República, cando atopamos a Venancio Froiz como vogal das JAP, a organización xuvenil de Acción Popular, o partido de Gil Robles, que tiña como líder local a Manuel González López e na que tamén figuraban José Madriñán Pereiro, Salvador Carracedo, Ángel Gómez Fernández e Rodrigo Facal Goyanes.

Venancio converteuse no axudante e colaborador do astrónomo e, cando este marchou a Compostela nos anos corenta, levouno con el. Foi Froiz quen axudou a Aller a desmontar e embalar os instrumentos do seu observatorio de Lalín para trasladalos ao que logo sería o observatorio da Universidade de Santiago, que pasou a dirixir. Nomeou a Venancio porteiro, aínda que tamén tiña como misión o coidado dos aparatos e axudaba o padre Aller nas súas observacións astronómicas. Posteriormente acabou sendo axudante de investigación do Consello Superior de Investigacións Científicas. Vidal Abascal dicía que nos últimos anos da súa estadía en Compostela, Aller facíase acompañar sempre de Armando para non andar só.

Manuscrito de “Miña linda Galicia”.

Foi durante eses anos na capital de Galicia cando desenvolveu a súa afección pola literatura. Ao seu primeiro poema, “Rosiña”, con data de 1945, seguíronlles un bo feixe de contos e uns poucos poemas, todos eles en lingua galega e asinados como “Armando de Lalín”. Varios deses relatos curtos foron publicados en El Correo Gallego, algúns con ocasión dos especiais que este xornal dedicou á Feira do Cocido. “O anxeliño da María José”, “A Suriña” e “Pepiño de Carballude” son algúns dos textos escritos por este autor, nos que narra as peripecias de personaxes populares da vila de Lalín.

En El Correo Gallego apareceron tamén artigos divulgativos como “Choran os hórreos” ou “Un galego de corpo enteiro”, como homenaxe a Xesús San Luís Romero, o escritor compostelán autor da famosa obra O fidalgo, por quen manifestaba enorme admiración. Estas publicacións déronlle certa sona de escritor nos faladoiros xornalísticos da cidade, e a iso débense as poucas referencias que topamos na prensa á súa figura. No pequeno arquivo que conservan os seus familiares gárdanse outros contos inéditos (“O Ferreiro da Seara”, “O pucha furada”, “A Venturiña”…), algúns mesmo parecen ordenados en preparación da edición dun libro que nunca chegou a ver a luz.

Logo do retorno de Aller á súa vila en 1963, continuou vivindo en Compostela até que, xa ancián, foi coidado na casa duns familiares en Lalín, onde morreu o 23 de maio de 1996.

A placa de Buenos Aires

Placa homenaxe aos asasinados pola ditatura franquista en Deza

En Buenos Aires, colgada nun dos locais da Federación de Sociedades Galegas, hai unha placa de bronce cunha alegoría da República que a Sociedade de emigrantes Unión del Partido de Lalín instalou en 1954 en homenaxe aos que caeron “en defensa de la libertad de la República española y los derechos humanos”. Figura nela un listado de 52 persoas, co seu respectivo cargo ou profesión, agrupados por concellos, “asesinados por pensar y desear para todos un mundo mejor”.

A sociedade Unión del Partido de Lalín. Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el partido [judicial], fundárase en Bos Aires en 1921, cun marcado carácter agrarista e co obxectivo do fomento do ensino laico. Co golpe de estado do 18 de xullo a sociedade apoia con manifestos ao goberno lexitimo e durante a guerra civil organiza en colaboración con Hijos de Silleda e Pro-escuelas en Bandeira, coas que formou a Intersocietaria, unha serie de actos cívicos e culturais para recadar fondos para a República. Ao rematar da guerra continúa denunciando os crimes do franquismo sobre todo os da comarca dezá, aínda que tamén se manifestaron nunha carta aberta contra as condenas a morte de varios fuxidos galegos en 1949.

En agosto de 1952 a Asemblea xeral da UPL acorda tributar unha homenaxe póstuma a todos os mortos do Partido Xudicial de Lalín (o seu ámbito de actuación) en defensa da República facendo unha placa que os recorde. A idea de facer un recoñecemento público e perdurable aos mártires republicanos xurdira o ano anterior no seo da Comisión Directiva, á que se incorporaran algúns dezaos exiliados a finais dos anos corenta, vítimas da onda represiva desencadeada contra a guerrilla; entre eles José Ferreiro (irmán do líder republicano fusilado Manuel Ferreiro), Francisco Blanco Barreira e Jaime Agra Blanco (xulgados en 1949 e condenados a desterro que deciden exiliarse na Arxentina).
En xullo de 1953 rematan os traballos da comisión encargada da elaboración da lista dos represaliados e ponse en marcha a homenaxe. Fíxase a data definitiva da inauguración e acórdase que a placa se instale no local da Federación de Sociedades Galegas.

Finalmente, o 14 de abril de 1954, coincidindo cos actos do aniversario da República, inaugúrase con discursos do presidente da Sociedade Bernardino Dobarro e do Secretario xeral da Federación, pechando o acto unha ofrenda floral.

Nos meses seguintes, a UPL pon a venda unha fotografía da Placa, que adquiriron e aínda conservan moitos emigrados dezaos en Bos Aires.

Segundo as nosas investigacións, o listado dos mártires da República na Comarca de Deza que aparece nesta placa é bastante exhaustivo, tendo en conta que foi elaborado partindo fundamentalmente de fontes orais, polo que hai algúns erros na transcrición de apelidos e outros mesmo aparecen co seu alcume. Así vemos recollidos os fusilados e paseados, os que perderon a vida nas prisións (incluídos os abatidos na evasión da cadea de Pamplona), os que morreron a consecuencia do seu paso polo cárcere e tamén as vítimas da represión á guerrilla durante os anos corenta. Puidemos localizar a case todos os sinalados na lista, pero quedan algúns casos dubidosos, especialmente aqueles que son identificados como militares, que supoñemos son soldados alistados nas filas do exercito franquista e paseados polos informes que os denunciaban como republicanos, enviados polas novas autoridades.

Ofrecemos a continución o listado cos nomes e apelidos correctos:

LALÍN
Manuel FERREIRO PANADEIRO
Luis FRADE PAZOS
Emilio AREÁN MOURE
José LÓPEZ BERMÚDEZ
Adolfo BLANCO BARREIRA
José CARBALLUDE GONZÁLEZ
José CRESPO TORRES
Benito FERNÁNDEZ BALBOA
Amadeo ENRÍQUEZ BALDONEDO
José DONSIÓN MUIÑOS
Jesús FROIZ GÓMEZ
Eliseo GARRA LALÍN
Ramiro GRANJA GONZÁLEZ
Celso LAMAS COEGO
Miguel LAMAS IGLESIAS
Amancio LÓPEZ
Gonzalo LÓPEZ RODRÍGUEZ
José MONTOUTO RODRÍGUEZ
Eligio QUINTÁ RAMOS
Luis VARELA SOBRADO
José VÁZQUEZ FERNÁNDEZ

SILLEDA
Emilio ALONSO PAZ
Constantino CONDE PENIDO
Antonio COSTOYAS ARES
Miguel NICOLÁS ESPERANTE
José FARES FIDALGO
Luis MUIÑOS LORENZO
Ramón MUIÑOS LORENZO
Manuel NOYA GÓMEZ
Francisco PARDO GÓMEZ
Arturo PÉREZ LÁZARA
José RILO BUJÁN
Antonio VALLADARES GONZÁLEZ
Antonio VÁZQUEZ GONZÁLEZ
José Natividad SERPA ARAQUE

CARBIA
Eduardo BREA CAJIDE
Ramón RAMOS LAMAS
Rogelio CAJIDE RODRÍGUEZ
Ramón CAJIDE RODRÍGUEZ
Manuel CARBALLAL PENA
Jesús CEA ASOREY
Manuel CEA ASOREY
Antonio GÓMEZ LÓPEZ
Primo LÓPEZ RIVADULLA
Ramón TORREIRO RIAL
Rogelio SALGADO REY
Manuel SARMIENTO DEBÉN
Manuel VILLAR CIMADEVILA
Enrique VILLAR CIMADEVILA
Luis VILLAR CIMADEVILA

AGOLADA
Julio BARRIO NEGRO

RODEIRO
Victorino AREÁN DIÉGUEZ

Seis republicanos paseados na Estrada

Descubrimento da placa no lugar onde foron paseados.

O 9 de outubro de 1936 foron asasinados preto da Ponte do Regueiro, a saída da Estrada cara Pontevedra, seis destacados republicanos. Tres eran da Comarca de Deza: Xesús Froiz, de Lalín, o silledense Ramón Muíños e Severino García Teijeiro, de Rodeiro. Dos outros tres paseados, un tamén procedía da Prisión de Lalín, o mestre Manuel Guillán, que pasaba as vacacións de verán en Soutolongo, e fora o primeiro detido a raíz do levantamento militar.

Os outros asasinados eran dous arousáns: José Domínguez González-Boullosa e Juan Bacariza Sánchez.

Cando se fan 70 anos do seu asasinato, queremos traer á memoria estes feitos e recordar as tráxicas circunstancias da súa morte, agravadas neste caso, xa que as familias non puideron recuperar os cadáveres nin recordalos.

Manuel Guillán Abalo, mestre, nacido en Vilagarcía de Arousa, e casado con Josefa Agulló Barral (dunha familia vinculada a Lalín, de onde era orixinaria a nai), foi detido o 21 de xullo, ingresando ese mesmo día na Prisión de Lalín. A acusación que pesaba sobre el era a de facer “propaganda comunista” entre os obreiros do ferrocarril. De feito, na causa que se lle seguiu despois da súa morte, en xaneiro de 1937, o cualifican de “organizador de masas obreiras”. Guillán estaba pasando uns días en Soutolongo, na casa da súa cuñada, a tamén mestra Cruz Agulló. Era amigo de Marcelino García, de Soutolongo e Antonio Jar “Barbote” de Vilatuxe, dous importante dirixentes republicanos, cos que estivo os días 19 e 20 de xullo, viaxando ata Silleda na procura de novas do desenvolvemento do movemento militar. Foi precisamente na compaña de Antonio Jar con quen se achegou a Lalín o día 21 para falar por teléfono, cando foi detido pola Garda civil. Manuel Guillán permaneceu na prisión de Lalín ata a madrugada do día 9 de outubro.

Xesús Froiz Gómez, nacido en Moneixas en 1902, era xornalista e poeta [baixo o pseudónimo de “El cantor del bosque” ten publicadas composicións de tema social con Galicia como fondo]. En 1928 faise cargo da correspondencia de Faro de Vigo en Lalín, co que colabora ata fins do ano seguinte. Coa chegada da República, o alcalde Manuel Ferreiro noméao Garda municipal. Foi o primeiro director do periódico La Nueva España e cando Jesús Iglesias fundou Razón, Xesús pasou a ser redactor. Ingresa no Partido Galeguista en 1934, converténdose no animador e propagandista de Os Dezas, os gaiteiros de Moneixas, e en colaborador de A Nosa Terra, o periódico galeguista. Participa na campaña das eleccións de febreiro de 1936 a prol do Fronte Popular e na do Estatuto de Autonomía en xuño. O 4 de agosto detéñeno e ingresa en prisión, onde permanece ata o 9 de outubro.

Ramón Muíños Lorenzo nacera na parroquia do Castro de Silleda tamén en 1902. Traballador nas obras do ferrocarril, estaba vinculado á Sociedade Obreira de Ponte, da que chegou a ser Presidente en xuño de 1936. En marzo fora nomeado concelleiro interino da Corporación municipal silledense. Logo do asasinato do seu irmán Luis o 29 de agosto, os falanxistas de Silleda detéñeno en setembro, permanecendo na Prisión de Silleda ata o fatídico 9 de outubro.

Ese madrugada, a Garda civil preséntase na Prisión de Lalín para levarse aos detidos Manuel Guillán e Xesús Froiz, pretextando un traslado á Prisión de Caldas de Reis. Algo debeu sospeitar o Xefe da cadea lalinense, que ese mesmo día envía unha comunicación ao seu colega de Caldas anunciándolle o traslado. Ao pasar por Silleda, detéñense para recoller á Ramón Muíños, e emprenden o camiño cara á Estrada.

Severino García Teijeiro nace en 1895 na parroquia de Guillar (Rodeiro), era fillo de Fernado García Mosquera, emigrante retornado de Cuba. Faise practicante, e a primeira corporación republicana noméao Practicante municipal do Concello de Rodeiro. Vencellado á Sociedad de Agricultores de Sta. Marina de Pescoso desde a súa creación en 1920, chegou a ser Vicepresidente entre 1931 e 1933. Foi detido o 3 de setembro de 1936 pola Garda civil e os gardas cívicos de Rodeiro por tenencia de armas e “propaganda comunista”. Trasladado a Pontevedra acúsano de auxilio á rebelión. No proceso sae a relucir un antigo sumario de 1931 por colocación de explosivos nos hórreos dalgúns caciques que se opuñan á Sociedade de Agricultores. Foi xulgado en Consello de guerra o 6 de outubro de 1936, comprobándose que a suposta arma era unha simple escopeta para a caza de paxaros e que ademais estaba inservible. A sentencia do Tribunal é absolutoria. O 11 de outubro decrétase a liberdade do procesado. Pero Severino García non pode coñecer o resultado do seu proceso. Na noite do 8 de outubro pretextando un traslado á Cadea da Estrada, Severino xunto a outros dous detidos na Provincial de Pontevedra, José Domínguez González-Boullosa e Juan Bacariza Sánchez, son sacados da prisión pola Garda civil e levados nun autocar camiño da Estrada.

Pouco antes de chegar á vila da Estrada, no quilómetro 23 da estrada Chapa-Carril, preto da Ponte do Regueiro, a expedición de Pontevedra únese á que traía aos presos de Lalín e Silleda. Alí baixan aos detidos das camionetas e asasínanos entre as catro e as cinco da mañá. Esta coincidencia das dúas macabras expedicións non pode ser casual, o mesmo día e á mesma hora, nun lugar desolado, estaba planeado eliminar aos que consideran inimigos da nova orde fascista que se esta impoñendo a sangue e lume. Como a ningún deles se lle podía imputar delito polos Tribunais Militares, os fascistas deciden a súa condena a morte sen requisito “legal”.

Segundo se desprende do Sumario, os gardas civís que efectuaron os disparos foron Casimiro Álvarez Rincón e Agustín López Ferreiro, sendo Alejandro Pérez González o garda condutor do autocar de Pontevedra. Naturalmente a xustificación é a aplicación da tristemente famosa “lei de fugas”.

Os cadáveres foron trasladados ao cemiterio da Estrada, onde os soterraron. A súa defunción non foi inscrita no Rexistro civil. Meses máis tarde, a familia de Manuel Guillán Abalo recupera o seu corpo e entérrao dignamente, inscribindo a súa morte no Rexistro civil de Vilagarcía de Arousa. A doutro dos asasinados, Severino García, non puido recadar probas da súa morte tendo que anotar no Rexistro de Rodeiro unicamente a súa “desaparición” en maio de 1938. As familias das outras dúas vítimas dezás, Xesús Froiz e Ramón Muiños, seguen aínda hoxe sen poder recuperar os seus corpos.

Á noite seguinte a Garda civil de Pontevedra dálle o paseo nas inmediacións da capital a outro veciño de Rodeiro: Victorino Areán Diéguez. Nacido en Vilafrío (Portela) en 1910, estivera implicado nos incidentes ocorridos nas eleccións xerais de xuño de 1931 en Rodeiro. Foi detido o 1 de agosto de 1936 por tenencia de armas. Trasladado a Pontevedra o 8 de setembro para ser xulgado, o Consello de guerra non chegou a celebrarse, porque do sumario non se desprendía a comisión de ningún delito. O Xuíz instrutor decide poñer a Victorino Areán a disposición da Autoridade Gobernativa o 28 de outubro, cualificándoo como “suxeito extremadamente perigoso para a orde pública”. Pero a resolución do Tribunal chega 18 días tarde. Victorino fora asasinado na noite do 9 de outubro no quilómetro catro da estrada de Pontevedra a Pontecaldelas polos gardas civís Jesús Barja e Evaristo Cid da Comandancia de Pontevedra. O seu irmán máis novo Germán Areán, a quen tamén acusaban os fascistas de Rodeiro, logrou agocharse e salvou a vida alistándose no Exército de Franco, marchando ao rematar a guerra a Barcelona.

Manuel Igrexas.

Con Razón: Viva a República

Portada do periódico Razón.

Cando Jesús Iglesias, o director de Razón, busca un nome para o xornal, repara na máxima que dende antigo identificaba aos lalinenses: ¡Viva Lalín! Con razón ou sen ela. Pero o refrán non é axeitado para un agrarista, demócrata e republicano: Elimina a segunda parte da disxunción e ao signo localista engádelle Galicia enteira. Nesta andaina úneselle Xesús Froiz, un xornalista e poeta cos mesmos ideais. Fan así de Razón un periódico republicano e galeguista defensor dos labregos e proletarios.

Queremos hoxe, 14 de abril, día da República, unha data transcendental para eles, aportar algúns datos das actividades destes dous importantes xornalistas lalinenses aos que compre (con razón) render unha homenaxe de recoñecemento público.

Jesús Iglesias Surribas nace en Anseán o 7 de marzo de 1891. Aos catorce anos emigra co seu cuñado a Cuba, onde realiza algúns estudos. As súas inquedanzas pola mellora das condicións dos que quedan na Terra lévano a participar na vida societaria da colonia galega, integrándose en Hijos del Partido de Lalín en La Habana (onde é vocal e vicesecretario de varias directivas). Nestes anos monta unha imprenta. En 1920 funda con outros lalinenses o Club Lalín de La Habana, con fins de instrución. En 1921 embarca para Galicia. Instalase en Prado, onde funda xunto con Máximo López Carral (tamén ex emigrado en Cuba) o periódico agrarista Verdad y Justicia. O xornal, que aparece o 18 de abril de 1922, convértese no voceiro do agrarismo comarcal; de seguida ten problemas coas autoridades relixiosas, que o tachan de masón e espiritista, prohibindo a súa lectura o bispo de Lugo. O mesmo Jesús Iglesias colabora coa Federación Agraria Comarcal. En decembro de 1924 as presións da Ditadura de Primo de Rivera fan que peche o xornal, marchando precipitadamente a Cuba. Alí volve integrarse na vida societaria no Club Lalín, do que se converte en presidente en 1928. Non esquece o seu proxecto, e teima en volver para publicar de novo Verdad y Justicia. Pero non poderá facelo ata 1933. Nese ano regresa a Lalín, ponse en contacto co impresor Celso Carrón e o xornalista Xesús Froiz e crea Razón, que aparece o 18 de xullo. Pouco dura esta nova aventura xornalística, xa que en novembro a dereita gaña as eleccións, comezando unha campaña de acoso á prensa esquerdista. Nos primeiros meses de 1934 pecha Razón. Jesús continúa na loita política ingresando no Partido Galeguista, pero as dificultades son cada vez maiores, sobre todo a raíz da represión desencadeada pola revolución de Asturias. Embarca novamente para Cuba en maio de 1935. Continúa alí o labor xornalístico, agora como administrador de Cultura Gallega, a revista que dirixe o silledense Adolfo Víctor Calveiro. Prosegue coa súa actividade como impresor ata que en 1957 sofre unha trombose. A partir deste momento ten que abandonar o traballo e sobrevive penosamente ata a súa morte en 1978.

Xesús Froiz Gómez nace en Moneixas en 1902, fillo de Gerardo Froiz, que ten unha afamada xastrería na vila de Lalín. Estuda en Lugo, onde comeza a súa andaina como xornalista. E tamén como poeta: baixo o pseudónimo de El cantor del bosque publica en revistas americanas (Eco de Galicia de La Habana) algunhas composicións de tema social con Galicia como fondo (“Galicia chora”). En 1928 faise cargo da correspondencia de Faro de Vigo en Lalín, co que colabora ata fins de 1929. Coa chegada da República, o alcalde Manuel Ferreiro noméao garda municipal. Cando Jesús Iglesias funda Razón, traballa como redactor no periódico e tamén publica nel algúns poemas (agora co pseudónimo de Recaredo). En 1934 a Comisión Xestora radical césao como garda municipal. Ingresa no Partido Galeguista. Convertese en animador e propagandista de Os Dezas, os gaiteiros de Moneixas, e en colaborador de A Nosa Terra, o periódico galeguista. Nas eleccións de febreiro de 1936 participa na campaña electoral da Fronte Popular dando mitins pola comarca. E en xuño, tamén na campaña do Estatuto de Autonomía. O 4 de agosto detéñeno e ingresa na prisión de Lalín, onde permanece ata o 9 de outubro, en que coa desculpa dun traslado á prisión de Caldas, os falanxistas asasínano na Estrada.

Manuel Igrexas.