A principios do mes de xullo do ano xacobeo de 1926, catro ilustres ourensáns e un santiagués fixeron a pé a peregrinación a Santiago de Compostela. Os de Ourense eran Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco, Lois Feixoo e Antón Sánchez. O outro peregrino, Xavier Pardo Bedía, escribiu unha crónica desta viaxe, No camiño de San-Yago, que foi publicado por entregas no periódico A Nosa Terra entre xullo de 1926 e abril de 1927.
A parte do relato da viaxe pola Terra de Deza corresponde á sexta e sétima entregas:
A sexta entrega publicouse en xaneiro de 1927, co relato do paso do terreo montañoso, con fermosas vistas e a carón de mámoas e un poboado castrexo. Pasan pola aldea da Ermida, aínda que a capela que lle dá nome estaba pechada, e despois entran xa na provincia de Pontevedra, e pasan pola aldea da Ermida da parroquia de Lebozán, en Lalín. Pasan o alto do Espiño e pola aldea do mesmo nome, O Espiño, e á esquerda ven a serra do Candán. Seguen cara á Castiñeira, A Saborida, Lodeirón e Vilatuxe, xunto ao río Deza. Vaise facendo de noite, e cústalles recoñecer o camiño e non atopan aldeas pola estrada. Seguen camiñando, e detéñense a falar de trasgos e meigas. Pouco despois crúzanse cun fogueteiro, e seguen un longo anaco sen pasar por aldeas. Finalmente chegan a Silleda, e logo de buscaren aloxamento, un camioneiro déixaos na caixa do Trabazo.
En febreiro de 1927 apareceu a sétima entrega. Espertan a media mañá, un sábado (10 de xullo) de calor, e aproveitan para escribir até a hora do xantar. No comedor coñecen unha mestra de Toral dos Vados, defensora da Unión Patriótica e que dá clase preto de Silleda. Pola tarde únense ao grupo Florentino López Cuevillas e Monxardín, que chegaron desde Ourense no Castromil. A media tarde saen cara á Ponte Ulla. En Chapa coinciden co médico José Valenzuela Ulloa (pai de Ramón de Valenzuela), e na Bandeira paran a tomar gasosas. Pasan por Orazo, onde hai unha fábrica de campás, e por Valboa, cantando polo camiño cantigas, himnos e alalás. Na Ponte Ulla fan noite nunha pousada preto da igrexa, pois no parador de Antes da Ponte non hai oco para os sete.
Publico aquí o texto destas entregas en versión adaptada de Adrián Estévez Iglesias.
Xa o sol vai quentando menos cando, logo de moito andar, tocamos o límite das terras ourensás. Son as sete do serán e estamos no alto da Ermida do Medio. A ermida en si está algo desviada do noso camiño á dereita, e despois de pasar unha altura grande. Hai alí unha casa nova, e óense os golpes do partelo petando no ferro do iunque dunha ferraría. Estamos mais altos que a aldea, e ollamos ao lonxe Castro Maior, Lalín, etc.
Seguimos camiñando con présa, e con folgos de abondo para chegar a Silleda, que xa nos parece estará a dúas ou tres horas. Ás sete e dez, estamos no punto máis alto da serra, camiño do Espiño; marca o altímetro que levamos 880 metros.
Chegamos ao Espiño ás sete e vinte. Atopamos unha fontiña de auga moi fresca, que nos refresca as fauces. O Espiño é outra aldea da montaña, imitante ás outras todas desta serra. Á esquerda desta aldea vemos o monte Candán.
Seguimos polo lugar de Castiñeiras, na parroquia de Lebozán. De aquí imos á Saborida e Dedoirón da mesma freguesía. Ás nove e quince estamos en Vilatuxe, dende onde se olla, tamén á esquerda, o monte Chamor.
Dende o Espiño deixamos de rubir; a agulla do altímetro, vai descendendo notablemente, e a friaxe que xa sentiramos no máis alto do camiño vai tamén trocándose pola calor.
Pasada a divisoria das augas, atopámonos na terra de Trasdeza. Cruzámonos con xentes que nos demandan se por alí vai pasar o tren. As casas son cada vez meirandes e boas; as árbores máis altas e sombrías, e o camiño máis amplo e mellor.
Son as dez. Cae a noite, e camiñamos entre lusco e fusco cando pasamos polo campo da feira de Carballiñas, que é un lugar fermoso, con camiño tan bo como unha estrada moderna de primeira orde, así é de ancho e de ben pisado. O campo da feira é moi grande, cadrado, arrodeado de casetas moi longas de táboas, todas pechadas, e plantado de altísimos carballos e algúns castiñeiros que xuntan as pólas convertendo o campo nun fermoso túnel.
Á esquerda do camiño unha gran casa de pedra, coa fronte como un gran pendello, aberto, tendo á dereita unha sorte de piso sostido en pés de pau, que semella destinado a palleiro. Dous homes sentados traballan de zapateiros.
Xa case é noite pecha, e aínda temos que chegar a unha estrada atrás dunha ponte para tomarmos por ela para Silleda.
Nalgunhas aldeas dinnos que estamos para chegar, mais por moito que andamos a estrada non parece. Nalgunhas casas desta comarca vese un palleiro posto en alto, como na casa das Carballiñas. Debe ser sistema desta terra.
De súpeto o camiño estréitase e comeza a baixar. Vai decote entre as sombras do arboredo; a noite faise escura, e ás veces alumeamos cunha lanterna eléctrica para non ter que tropezar. Temos que ir baixando para o río, mais andamos e andamos e o río non chega. Chegamos a un lugar, onde nos fala unha muller dende unha casa, máis alta que o camiño, boa e con luz acesa. Dinos que aquilo chámase A Carretera, mais debe ser pola que imos pisando e non pola outra, pois aínda temos que andar moito, ata que, por fin, chegamos á ponte, do outro lado da que comeza a estrada que vimos buscando. Hai alí outras dúas casas, unha con parra diante. Botamos a andar pola estrada, laiándonos de que sexa tan noite, e non poidamos admirar a paisaxe que debe ser fermosa.
Levamos andado moito sen atopar nin casas, nin xente. Facemos unha pausa no pretil dunha ponte. As horas van avanzando, e nós seguimos anda, anda, anda, pola estrada, camiño de Silleda que cada vez se nos antoxa máis lonxe de nós. Andamos máis aínda. Xa cansos de todo, botamos outra pausa sentados en roda, no po da estrada, a xa feble luz da nosa lanterna. É noite pecha, ben pecha. Sen tirar as mochilas do lombo, fumamos e falamos de trasgos, meigas e ánimas do outro mundo por máis dun cuarto de hora, e por fin erguémonos, e volta a andar e máis andar.
Arboredo grande e sombrío dun lado e doutro; unha volta tras doutra sen topar ninguén. Algunha vez o ladrar dun can anuncia que pasamos por onde algunha casa, ou casas. Ás veces non se ven, metidas entre o arboredo. Se están á beira da estrada están pechadas e sen luz. Dunha vez cruzamos con dous camiñantes. Doutra cun só. Despois, ninguén. Máis tarde, aparece un home montado nun burro. É un fogueteiro vello, que leva diante, abrazadas, coas canas pra riba, en feixe, coma se levase unha bandeira, polo menos tres ducias de bombas.
Xa temos visto ao lonxe as luces dunha vila, mais desapareceron. Ao pouco principiamos a ver outras á dereita. As outras eran á esquerda. De noite non hai xeito de identificalas. O camiñar tórnase xa canso e noxento. Por fin hai casas con luz á beira da estrada. Nunha síntese falar; petamos na porta, e sáenos ao corredor unha muller; preguntamos o que falta para Silleda: dinos que dúas leguas. Volta a andar. Non falta de nós quen pense se seremos xoguete dun engano do trasno, e que Silleda a cada volta se afasta máis de nós. Casos destes teñen pasado, e non hai boieiro, nin carreteiro, nin arrieiro, que non saiba dalgún que lle pasou a el. Estaranos pasando outro tanto a nós?
E andamos e andamos. Novas casas anunciadas polo ladrar dos cans. Adiante. Arboredo dun lado e doutro. O camiño agora rube. Coidamos que vencida a costa, e chegados ao lombo, descubriremos Silleda; mais non. Volvemos baixar, e non ollamos ren. Hai á dereita, ao principiar a baixada, unha chea de árbores decotadas, de feitío pantasmático, destacando sobre o ceo. A baixada alóngase e o noso paso faise xa apurado de máis. Baixamos e baixamos e Silleda non parece nin ao lonxe, cando entre o arboredo dos lados hai algún claror.
A estrada decote silandeira… Onde estará Silleda? E andamos xa mais en silencio. A noite, nin quente nin fresca, mais o suor cola e escorrega polo lombo, e molla a tea do morral que vai pegada á chaqueta. Tropezamos con pedras. Imos cansos.
O Feixóo, Otero Pedrayo e mais eu parámonos a roer un pouco chocolate, e a descansar un anaquiño. Pouco tempo estivemos parados; cando de novo andamos non vimos nin rastro do Risco e do Sánchez. Chamámolos primeiro, logo berramos, sen resultado. Tememos por eles, coidando que se perderan, e apretamos o paso. Chegamos a unha gran recta, unha perspectiva versallesca, entre dúas ringleiras de altas árbores. Á esquerda hai o valado novo de pedra con postes dunha gran finca. Camiño longo, longo, longo…
Logo torce, e outra renda igual. Andamos e andamos, e semella que non saímos dun sitio. O cabo teatral da perspectiva de Versalles alóngase, afastándose de nós máis cada vez…
Por fin, a poder de moito andar, óllase aló no fondo unha luz brillante, eléctrica con seguranza. Andamos, e pasamos diante dun pau con luz como os da vía do tren.
Alá lonxe hai outra. Andamos. Cruzamos un camiño imitante a un paso nivel. Parece que imos chegar a unha estación do tren. Andamos e andamos. Por fin estamos en Silleda; alá está a estrada de Ourense. Chegamos a ela e atopamos a Sánchez e Risco, sentados nun banco de pau e ferro diante de unha casa. Nós sentamos tamén. Descanso que ben merecemos despois de seis leguas de camiño.
É a unha da madrugada.
Aínda non tiñan de ficar así as emocións desta etapa, faltaba o peor: en Silleda todo estaba pechado, e nós non sabiamos onde estaban as pousadas. Petamos en dúas portas sen resultado, ata no Consistorio, no baixo, onde está o telégrafo, que estaba aceso dentro. Por fin pasou un camión cargado de pelexos de viño, e un patrón non moi vello, que era o dono, ofreceuse moito e aínda nos dixo que nos levaba á súa casa, a dous quilómetros de alí indo para Santiago, onde polo menos, segundo nos dixo, atopariamos herba para nos deitar, e se non o pasabamos máis ben pasabámolo máis mal. O bo do arrieiro que trocou o carromato polo camión foi a nosa providencia, pois foi connosco dun lado para outro en busca de pousada. En dúas casas nos dixeron que non tiñan sitio, non sabemos se de certo ou por medo ás «pintas» que levabamos… Daquela o noso home dixo que iamos á casa de Trabazo e que se alí non nos collían, nos levaba á súa casa, porque -dicía el- «Eu non sei quen son, mais sexan quen sexan, máis ladróns ca min non han ser».
Grazas a el tivemos pousada e cea na casa de Trabazo. Ceamos abaixo na mesa dos arrieiros. Logo fomos durmir, mais non había senón dúas camas e un xergón que deitaron no chan e de xeito que catro tivemos que durmir aparellados.
Aínda cargamos de novo os chasis das máquinas, e logo cansos e verdadeiramente molidos, durmimos coma liróns até media mañá do outro día.
VI
Tiñan de ser ben as once da mañá cando nos erguemos ao outro día, sábado, que por certo era un día de boa calor.
A paisaxe do val dende os balcóns da casa do Trabazo era fermosa e verde, con castiñeiros de roda e piñeiros.
Na nosa accidental pousada, había un comedor de «respeto» do que fixemos sala de redacción, e alí estivemos escribindo gran parte do que vai xa publicado.
Así pasamos a mañá, até que baixamos xantar ao comedor dos señores que tiña nas paredes estampas de Venecia e xardíns románticos.
Presidía a mesa unha señorita de faciana enérxica, un pouco vella, de ollo claros, fermosos dentes, boa cor, cabelo cortado á «garçonne», colar de doas brancas e negras e ideoloxía de moda ou de U.P.
Como se ve, o retrato vai xa bastante ben perfilado, así que se ao descrito engadimos que era de Toural dos Vaos e mestra nacional dunha escola de preto de Silleda, teremos completo o debuxo da nosa presidenta de mesa.
Pouco a pouco a nosa dona, que ao principio se mostraba moi reservada, foi entrando na conversa, e á fin principiou cunha dialéctica desenfadada e ás veces agresiva, unha heroica defensa contra todos os que a arrodeabamos, da Hespaña, da muller hespañola, da «airosa» mantilla, do cabelo curto, do matrimonio por amor, etc.
Ao final a xantada, e xa un pouco cansos de ouvir a verba da pedagoga, fomos deitarnos a durmir a sesta mentres non chegaban o Cuevillas e Monxardín que saíran de Ourense pola mañá, no «Castromil».
En canto chegaron, e despois de solemnizar grandemente a súa arribada, coa entrega de senllos títulos de «Capitás Arañas» dispuxémonos a marchar.
Eran as seis e media do serán cando deixamos Silleda, e estrada abaixo fomos á procura da Ponte Ulla.
A etapa de Silleda á Ponte era xa a antederradeira da nosa peregrinación, etapa curta e sen importancia, xa que, por ter feita unha pausa demasiado longa en Silleda, non tiñamos tempo para ir ao mosteiro de Carboeiro, por ter que chegar ao Pico Sacro, onde nos agardaban os irmáns de Santiago, na mañá do outro día, domingo.
Fomos pois todo pola estrada abaixo. Todos levabamos saudades da serra.
A paisaxe é fermosa. Fixemos pousa en San Cibrao de Chapa, onde houbo Hospital de peregrinos, mais non demos con el a pesar da axuda e preguntas do médico señor Valenzuela, que cruzou connosco indo nun auto ver un enfermo. Vimos un anaco do vello camiño abandonado, feito unha lameira, o resto na maior parte sendo aproveitado polos veciños e colindantes.
En Chapa recollemos algunhas caravillas e un cabaceiro. As caravillas teñen por esta terra a chapa de ferro rematada nunha cruz. As partes das casas están moitas delas recubertas de chapa de cinc cravada, cos cravos ben dispostos.
Seguimos para Bandeira onde bebemos gasosas nunha tenda.
Ponse o sol; co sol posto andamos meténdonos na noite cara a Ponte Ulla. É noite pecha xa, cando pasamos por San Pedro de Orazo, onde hai unha fábrica de campás.
Fomos cantando case todo o camiño toda clase de cántigas, himnos e alalás. Parece que cantando non entraba o cansazo en nós. E anda, anda, nunha volta da estrada vimos o río Ulla que maxestoso corre aos nosos pés, semellando un grande e cóncavo espello negro.
A costa que imos baixando vaise cada vez facendo máis pendente. Xa deixamos atrás hai moito tempo Balboa e a estrada que aparta para Oca, cando noutra volta da estrada divisamos as luces da Ponte Ulla, onde chegamos ás once da noite.
No parador de Antas do Ponte non atopamos sitio para os sete. Fomos a unha pousada de arrieiros que está ao carón da igrexa; alí nos acomodaron mal como puideron, e nos deron de cear chourizos, ovos, bo viño da Ulla con agulla, e molete de Santiago.
Despois, en dúas camas e en colchóns deitados no chan, durmimos en espera do outro día que tiña de ser o derradeiro desta nosa interesante e suxestiva peregrinación, que ía ter como antesala da chegada ao Santiago a subida ao Pico Sacro, onde nos agardaban queridos irmáns de ideal.
Historias de Deza 