Jesús María Santaló, candidato a deputado polo Deza

Foi alcalde de Carbia, secretario do xulgado de Lalín, candidato a deputado polo Deza e exiliado político durante a guerra.

Na época da ditadura de Primo de Rivera e na II República houbo no Deza unha importante figura que permanece esquecida da historia: Jesús María Santaló. Moitos acontecementos políticos desa época contaron coa súa presenza, e a súa influencia deixouse sentir en case todos os procesos electorais do período republicano.

Tarxeta do convite á homenaxe

O evento máis destacado do que foi absoluto protagonista foi o banquete homenaxe para a súa proclamación como candidato a deputado, celebrado en Lalín en 1935. Jesús María Santaló era nesas datas secretario no xulgado da capital do Deza. En xuño formouse unha comisión para promover un acto de homenaxe e proclamación composta polos médicos Carlos Fernández e José Rodríguez, o avogado Manuel López Noguerol, os procuradores Domingo Pablo Palmaz e Ramón Moure, o veterinario Benito Rodríguez, o comerciante Manuel García Diéguez e o perito agrícola Gonzalo Goyanes Sánchez. Fixaron a data do banquete-homenaxe para o mes de xullo. Estaba programado como un acto de adhesión á figura política de Santaló. Xa se falaba da intención de proclamalo candidato a deputado, tal e como se fixo constar nas tarxetas de invitación. Prevíase a chegada de comisións de todos os concellos dezaos dispostas a renderlle adhesión e apoiar a súa candidatura, acompañadas de banda de música.

Finalmente, chegou a data anunciada, o domingo 7 de xullo. Nas entradas da vila colocaron pancartas coa lenda “Lalín saluda a don Jesús María Santaló”. Ás doce do mediodía formouse unha manifestación coas delegacións dos concellos dezaos para presentarlle a súa adhesión ao homenaxeado. Ían acompañadas das bandas de música de Piloño, Silleda, Bendoiro, A Xesta, Ventosa, as dúas de Merza e os gaiteiros Os Dezas. José María foinas recibindo no Hotel do Ferrador. Ao remate, algunhas das bandas deron concertos na rúa principal.

Menú e programa do banquete-homenaxe

Cara as dúas da tarde os participantes marcharon á feira do Vento onde se celebrou o banquete. As crónicas falan da asistencia de máis de 600 comensais. O opíparo menú foi servido pola Casa Navaza. Rematado o xantar, que foi amenizado polas bandas, comezaron os discursos. Tomou a palabra Manuel López Noguerol como membro da comisión organizadora para ofrecer a homenaxe e anunciar oficialmente a súa proclamación como candidato a deputado polo distrito. Falaron despois para adherirse Pablo del Río Rúa, o párroco de Ínsua e Duxame, en representación do concello de Carbia; José Villares Lamela, avogado e ex-xuíz municipal de Silleda; Manuel Peleteiro Pazos, farmacéutico de Agolada; José Nóvoa Rodríguez, avogado e xuíz municipal de Dozón e Francisco Vence Campos, avogado e xuíz municipal de Rodeiro. Interviron a continuación os deputados Víctor Lis Quibén e Isidoro Millán Mariño e o exdeputado Alejando Mon Landa. Rematou a quenda de intervencións o homenaxeado, que logo de agradecer aos seus amigos o acto, proclamou:

Yo no pertenezco a partido político alguno y tampoco podría pertenecer en razón de mi cargo. Soy y seré independiente y con este carácter me presentaré en las próximas elecciones, por si la bondad de mis amigos quieren llevarme al Parlamento. Para mí no hay amigos ni enemigos, ni blancos ni negros ni partidarios de una u otra agrupación; para mí sólo hay un amor que es el distrito de Lalín y unos amigos que son todos los vecinos de su territorio, a quienes prometo servir y atender en todo momento.

O discurso de Santaló recorda vellas formas do caciquismo da Restauración, cando se elixía un único deputado polo distrito de Lalín e non o tal e como acontecía nas eleccións da República, que elixían deputados pola circunscrición provincial por maiorías ou minorías, sempre encadrados nunha candidatura de partidos políticos ou coalicións electorais. De feito, algúns cronistas denuncian esta homenaxe como un acto do non nato Partido Agrario Gallego, sucursal do Partido Agrario Español de Martínez de Velasco, que estaba organizando Alejandro Mon, e que xa vivira na primavera dese ano a constitución dos comités locais das cidades de Pontevedra e Vigo, baixo a dirección de Prudencio Landín e Isidoro Buceta. O Partido Agrario Gallego non chegou a desenvolverse e os seus promotores acabaron integrados na candidatura de centro de Portela Valladares xunto cos restos do Partido Radical para as eleccións de febreiro de 1936.

Por certo, rematado o banquete, como era costume, celebrouse na Feira do Vento unha animada romaría.

Quen é este Santaló ao que se pretendía proclamar deputado polo Deza?

Jesús María Santaló Ponte naceu no pazo da Torre de Merza o 8 de maio de 1895. Era fillo do avogado Ramón Santaló Villar, xuíz municipal de Carbia, escribán do xulgado de Ribadeo e entre 1901 e 1924, secretario do xulgado de Lalín. Ramón Santaló foi tamén un asiduo colaborador na prensa, tanto local (pertenceu á redacción do periódico La Defensa de Lalín) como de ámbito galego (exerceu a correspondencia dos xornais composteláns Diario de Galicia en Lalín e El Correo de Galicia en Carbia). Logo do seu paso por Lalín trasladouse a Pravia (Asturias), traballou algún tempo en Ribadavia e acabou a súa carreira no xulgado de Betanzos, xa durante o período republicano. Foi nomeado polo Goberno Cabaleiro da Orde de Isabel a Católica en 1920.

Jesús Mª Santalo en 1935

Jesús María estudou o bacharelato en Lugo e despois licenciouse en dereito na universidade compostelá. Antes de rematar a carreira casou en Cee con María Cereijo Gayoso, irmá do que xa era o seu cuñado Juan Cereijo. Durante a época de estudante escribiu algunhas crónicas desde Merza para o xornal El Correo de Galicia, do que era correspondente o seu pai. Unha vez licenciado fixo as oposicións a secretario xudicial, que aprobou en 1919. Pouco tempo despois converteuse en administrador do balneario de Cruces.

O seu primeiro destino como funcionario xudicial foi o xulgado de Fuentesaúco (na provincia de Zamora), porén en 1922 xa se trasladou a Ponteceso. Logo da proclamación da ditadura de Primo de Rivera, e grazas á influencia do que fora deputado provincial do distrito, Alfredo Espinosa, foi nomeado alcalde de Carbia o 20 de marzo de 1924. Como alcalde, recibe as loubanzas do correspondente en Carbia do periódico agrarista Verdad y Justicia, destacando que é o primeiro alcalde non monterista. Permaneceu pouco tempo no cargo, pois o 1 de novembro dimitiu ao ser nomeado xuíz municipal do mesmo concello, un cargo moito máis apetecible e desde o que podía exercer unha maior influencia política e social. Ao mesmo tempo, o concello de Carbia, presidido por Andrés Lareu, acordou nomealo fillo predilecto. O 11 de xaneiro do ano seguinte recibiu con este motivo unha homenaxe en forma de banquete popular conxuntamente co delegado gobernativo da ditadura no partido de Lalín, Dámaso Iturrioz. No acto entregáronlle unha placa conmemorativa confeccionada por un prateiro de Compostela.

Presidencia da homenaxe a Santalo en Vila de Cruces, 1930

Colaborador da ditadura, era xa coñecido e cualificado como cacique polos seus inimigos políticos polos seus amaños na administración municipal e xudicial. Ao se constituír en Carbia a Unión Patriótica, o partido único creado por Primo de Rivera, foi nomeado presidente. En 1928, cando a ditadura primorriverista agonizaba, abriu bufete de avogado en Lalín. Foi nomeado concelleiro polo continxente de maiores contribuíntes en febreiro de 1930, e como presentación da súa futura carreira política os seus partidarios organizaron unha homenaxe popular no seu concello o 16 de marzo. En xuño foi nomeado outra vez xuíz municipal de Carbia.

Homenaxe a Jesús Mª Santaló en Vila de Cruces, 1930

Nas eleccións municipais do 12 de abril de 1931 que trouxeron a República montou unha candidatura formada cos antigos membros da Unión Patriótica, que se enfrontou á do vello cacique de Carbia Cándido Soto, cualificada como “demócrata” aínda que representaba ao vello Partido Liberal da Restauración. El mesmo presentouse como candidato a concelleiro polo terceiro distrito (que incluía as seccións de Bascuas e Merza). A loita foi brutal, chegando a haber varios mortos e feridos na mesa de Piloño. Santaló foi elixido concelleiro, aínda que coa anulación das eleccións non chegou a tomar posesión. Unha comisión xestora fíxose cargo do goberno do concello até a convocatoria de novas eleccións o 31 de maio. Nestas xa non figuraba Santaló como candidato, porén unha boa parte dos triunfantes como Rafael Salgado, David Sesto e outros eran os membros da anterior candidatura upetista, que agora se presenta como republicana. Foi a candidatura que gañou as eleccións, o seu triunfo foi debedor do control de Santaló sobre os procesos electorais, e deste xeito conseguiu manter a súa influencia no concello.

Despois da proclamación da República continuou como avogado en Lalín, con todo seguiu exercendo o control das eleccións en Carbia. Houbo protestas pola adulteración das eleccións constituíntes de xuño de 1931 e sobre todo nas de novembro de 1933, con actas dobres que foron obxecto de protestas no escrutinio. O principal beneficiario destas manipulacións foi o Partido Radical, e a partir do seu triunfo Santaló xa se posicionou politicamente cos radicais.

Asistentes ao homenaxe en Silleda, 1934

En abril de 1934 conseguiu o nomeamento de secretario do xulgado de Primeira Instancia e Instrución de Lalín, logo do falecemento do anterior, Nicasio Blanco Rodríguez. A partir dese momento relanzou a súa carreira política coa pretensión de ser elixido deputado. Iniciou unha campaña de homenaxes por todos os concellos da comarca que comezou en maio na súa parroquia de Merza. A finais dese mesmo mes recibiu outra homenaxe en Silleda. A revolución de Asturias paralizou esta campaña promocional.

Retomou a operación no verán de 1935 xa con maior repercusión, cando se celebrou o banquete-homenaxe-proclamación do que falei ao principio. Continuou a campaña en agosto en Agolada, onde uns sesenta amigos se reuniron nunha carballeira para facerlle unha homenaxe ao candidato. A finais dese mesmo mes volvéronlle ofrecer outra homenaxe en Silleda.

Grupo de asistentes ao banquete-homenaxe de Lalín, 1935

Caeu o goberno radical-cedista polo escándalo do estrapelo. Manuel Portela Valladares converteuse en presidente do goberno e convocou eleccións para febreiro de 1936. Formáronse dúas grandes coalicións electorais, o Frente Popular e a CEDA. Santaló integrouse nunha terceira, a candidatura de centro promovida por Portela Valladares, xunto con antigos deputados radicais como Ramón Salgado ou José López Varela. Participou activamente na campaña electoral na que a prensa cualificaba de candidatura gobernamental, recibindo e reuníndose con comisións de veciños en Lalín e Silleda, falando no mitin da capital dezá con Ramón Salgado a finais de xaneiro, visitando aos delegados do Goberno en Pontevedra para solicitar obras que remediasen o problema do paro na comarca, moi elevado pola paralización das obras do ferrocarril, ou visitando ao alcalde portelista Domingo Pablo Palmaz para anunciarlle a exención da aportación do concello para o futuro edificio da escola graduada de Lalín.

Finalmente Santaló foi o número cinco na candidatura que encabezaba Manuel Portela Valladares, seguido de Alejandro Mon Landa, José López Varela e Ramón Salgado Pérez, e na que aparece no número sete Valentín Paz Andrade. Triunfou a Fronte Popular, só foi elixido Portela Valladres polas minorías e o noso persoeiro non conseguiu o ansiado posto de deputado a pesar de obter no distrito de Lalín a maior porcentaxe de votación: 23.219 votos. Repetíronse as protestas nestas eleccións pola manipulación das actas de Carbia e Lalín. O procedemento que utilizaba era a simulación: no intre posterior ás eleccións, ou ás veces incluso antes, amañábanse as actas para cambiar o sentido do voto. En palabras do deputado Guerra del Río ao referirse aos datos de Lalín na sesión das Cortes que analizaba as actas, “en Galicia no actúan los matones, actúan los prestidigitadores”. Nos meses seguintes apareceron na prensa duras censuras pola súa actuación como electoreiro e amañador de eleccións no distrito. Os periódicos A Nosa Terra e El País publicaron críticas e solicitaban un expediente de depuración como secretario do xulgado afirmando que “bateu o record de pucheirazos” xunto co xuíz Pío Somoza.

Denuncia a Santaló en A Nosa Terra 1936

Nunca chegou a ser sancionado, pois poucos meses despois produciuse o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936. Santaló desfrutaba neses momentos dunha licenza que solicitara dous días antes. Polo que puiden averiguar a partir das fontes orais, estaba en Madrid cando aconteceu o levantamento militar. Ao ser consciente da situación, e dadas as súas implicacións políticas, buscou asilo na embaixada francesa, aínda que polo excesivo número de solicitantes foi rexeitado nun primeiro momento. Conseguiu finalmente ser acollido logo de simular un accidente automobilístico. Na embaixada non podían manter tantos refuxiados e enviaron un bo grupo, entre os que estaba Santaló, para Valencia. Desde o porto de Valencia logrou embarcar a Francia. Estivo varios anos no país galo como refuxiado político sen que teñamos constancia de cales foron as súas actividades durante ese tempo. Si sabemos que mantivo correspondencia coa súa muller desde Valencia e Francia coa precaución de dirixir as cartas a un veciño para evitar a censura.

Mentes tanto, as autoridades franquistas actuaron na súa contra. No pazo familiar da Torre en Merza eran habituais as visitas da Garda civil tratando de descubrir o seu paradoiro. A Comisión provincial de Incautación de Bens decretou a apertura de expediente de responsabilidade en xuño de 1938. Tamén se lle abriu outro expediente por responsabilidades políticas. No arquivo do concello de Lalín constan as peticións de informes sobre a súa conduta profesional e actividades políticas e tamén as solicitudes de sinalamento de testemuñas para depoñer no seu xuízo. Curiosamente, non teño constancia de ningún procesamento de Jesús María, nin tampouco aparecen as resolucións dos expedientes de incautación de bens ou de responsabilidades políticas. Posiblemente a intervención e as xestións do seu irmán Carlos Santaló, maxistrado afín aos sublevados, conseguiron evitarlle as sancións que lle agardaban. Porén sabemos que a súa muller tivo que vender moitas propiedades nesa época, algunhas ao seu cuñado Carlos Santaló, quizais para deixalas fora do expediente de incautación.

A principios dos anos corenta optou por retornar á España franquista, unha vez seguro de que non habería represalias ou sancións contra el, pois parece que as influencias do seu irmán e outras amizades lograron minimizalas. Veu por mar dende Francia e desembarcou no porto de Ribadeo, a vila na que o seu irmán Carlos estaba destinado como xuíz de Instrución. Unha historia familiar afirma que o seu veciño Cornado foi buscalo a Ribadeo e levouno a Lugo disfrazado de cura. Ata alí foi a súa muller coa consigna de que vería tres curas xuntos e el sería o do medio.

Pazo da Torre, Merza

Xa instalado en Merza, no pazo da Torre, dedicouse ao contrabando de wolfram. Parece que gardaba o mineral na Torre, pois alí os gardas non se atrevían a inspeccionar. Prestoulle axuda a moitos presos políticos traballadores forzosos das minas de Fontao como testemuña un cadro coa bandeira republicana regalo dos penados que estivo moitos anos colgado no pazo.

Anuncio na prensa 1950

Rehabilitado como secretario xudicial, desempeñou o cargo no xulgado de Sahagún en 1947, aínda que só por uns meses. Volveu abrir o despacho de avogado en Lalín a principios dos anos cincuenta e foi novamente nomeado xuíz municipal de Carbia a mediados desa década. Finalmente, en 1957, conseguiu o posto de secretario do xulgado de Baltanás na provincia de Palencia, pasou despois polo de Villacarriedo (Cantabria), para finalmente ser secretario do xulgado de Padrón en 1958. Neste posto rematou a súa vida profesional nos anos setenta.

Jesús María Santaló Ponte morreu en Merza o 12 de outubro de 1982, tres anos despois do falecemento da súa muller.

García Durán nas minas de Fontao

Juan García Durán na mina. Fontao, 1944.

Juan García Durán foi o nome que tivo que adoptar na clandestinidade Luís Costa García, un sindicalista anarquista de Vilagarcía que pasou varias veces polas prisións franquistas e que logrou evadirse de case todas (polo que era coñecido como El Fugas). Exiliado en Francia e posteriormente en Australia, onde escribiu a súa autobiografía Por la libertad: Cómo se lucha en España, pasou despois a Montevideo, e logo aos Estados Unidos onde foi asesor de Historia Moderna e contemporánea de España na Biblioteca do Congreso. Volveu a Francia, licenciouse e doutorouse en Historia na Universidade da Sorbona coa tese Guerre civile espagnole 1936-1939. Interventions etrangères sur mer, converténdose nun dos mellores especialistas na Guerra civil.

Detido en 1936 e condenado a morte, foille conmutada a pena e permaneceu en prisión sete anos. Estivo na cadea da Coruña e logo foi trasladado ao penal de Alcalá de Henares. Saíu en liberdade vixiada en maio de 1943, e regresou á Coruña participando na reorganización da Confederación Rexional Galaica da CNT na clandestinidade. A policía detectou as súas actividades e efectuou redadas e detencións. Consciente do perigo que corría, a mediados de 1944 decidiu agacharse nas minas de wolfram de Fontao, onde o PSOE tiña artellada organización clandestina. A organización socialista estaba composta fundamentalmente de mineiros asturianos, cos que tiñan contacto algúns militantes socialistas de Compostela, entre eles Raimundo García Domínguez “Borobó”.

Recupero o fragmento das súas memorias, Pola liberdade. A loita antifranquista de Luís Costa, no que dá conta da súa breve estadía nas minas de Fontao nese ano de 1944.

Unha actividade crecente e sistemática empezou a inquedar á policía, que comezou a facer redadas en diversas localidades. A miña situación facíase cada día máis difícil. Por fin, decidiuse que debía marchar ás minas de volframio e estaño de Silleda.

Mediante unha carta de presentación para un socialista da dirección, fun empregado como vixilante. A miña misión consistía en vixiar os traballadores para que non lles vendesen o volframio a compradores privados, senón á empresa que os autorizaba a traballar no couto mineiro con esta condición. Como a empresa non adoitaba pagar máis do vinte por cento do valor no mercado negro, ademais dunha cota gratis, a xente utilizaba todos os medios imaxinarios para vendelo de estraperlo. O seu prezo, que oscilaba segundo a marcha da guerra, por ser o volframio materia indispensábel para a fundición de canóns, blindaxes e material resistente, chegou a duascentas pesetas o quilo e ao corte dos Pireneos descendeu a sete. Isto permitía unha tal abundancia de cartos que nalgúns quilómetros arredor sentíase un nun medio artificial que facía pensar que Jauja era unha realidade. Aínda que a miña misión non resultaba difícil, porque adoitaba facerme o cego para evitar contrariedades, desagradábame que me tomasen por parvo e que, por falta de tacto, me indispuxese contra eles.

Un día, ao observar unha precipitada manobra, vin que o que a executaba ría ironicamente ao chamarlle a atención un compañeiro para que fose máis prudente. Como con aquel sorriso quería indicar que eu era un estúpido quiteille unha bolsiña duns dez quilos. Inmediatamente ofreceume cincuenta pesos para que lla devolvese.

-Hai un momento tomoume vostede por parvo -respondinlle-; agora creme un mesquiño traficante. Como o aprender na vida nos resulta sempre caro, quero que non esqueza facilmente esta lección. Vaia vostede mesmo levar a bolsa á oficina.

Entrar nunha mina por primeira vez resulta impresionante; pero se, ademais, esta non ofrece ningunha seguridade, o medo a un desprendemento enléase ás pernas como unha corda e non nos permite camiñar. Como ía só, retrocedín ós corenta metros sen ter que avergoñarme do pánico.

Cando entrei de novo acompañado doutro vixilante, as sombras, animadas pola luz do candil, parecíanme tan estrañas como o eco que producían ao caer as pingueiras de auga.

A tal punto se exalta a imaxinación ao penetrar no corazón da terra, que un se sente ladrón ou fantasma que fose roubar ou descubrir os seus tesouros.

As pingueiras, co seu ritmo de reloxo, soan a eternidade.

[…] Xa na galería de saída un ruído de estrépito e uns berros fixéronme volver, correndo, cara ao lugar de onde procedían. Un home viña correndo como tolo, con manchas de sangue na cara e na súa camisa.

Un desprendemento de pedras e terra alcanzara un grupo de sete que, por traballar por contrato e para gañar máis tempo, non apontoaran debidamente.

Á luz dun só candil que quedara aceso e mais do meu, aquela morea de pedras e sombras que se movían a berros producían unha impresión estarrecedora. Dous non podían moverse e tres trataban de retirar unhas pedras que esmagaban ao xefe do grupo. O medo a un novo desprendemento non impedía que axudásemos a aqueles pobres homes, pero facía que nos movésemos con rapidez nerviosa.

Cando lograramos levar o primeiro a un sitio máis seguro empezaron a chegar outros mineiros. Sacamos os tres ao exterior no momento en que chegaban as padiolas. Trasladámolos á enfermería, pero o médico ía en Santiago e o practicante en Silleda. Quixemos levalos a Santiago, pero o enxeñeiro opúxose dicindo que primeiro tiña que velos o médico da empresa e que o ía telefonar.

Fixen o parte á dirección, que entreguei en seguida. Eran as dez da mañá. Pero á unha da tarde aínda non chegara o médico. Á unha e media morreu o xefe de grupo, que non aparentaba gravidade, pero a quen, sen dúbida, o golpe das pedras debeu producirlle hemorraxia interna. Os outros dous que tiñan, un unha perna e tres dedos dunha man rompidos, e o outro unha clavícula rompida e esgazaduras no ombro, empezaron a berrar como se a dor os atormentase de repente. A morte do seu compañeiro déralles a medida da súa gravidade e a impaciencia da espera empezaba a enlouquecelos.

Despois de insistir tres veces co enxeñeiro decidiuse, por fin, levalos no seu coche a Santiago.

Pola noite chamáronme ás oficinas onde moi amabelmente, despois de felicitarme pola miña actuación, me rogaron que rectificase o parte, poñendo as dúas da tarde:

-Síntoo, pero non quero facer nada que poida comprometerme diante da lei.

-Non se preocupe vostede, non se compromete en nada. Nós arranxarémolo todo. Isto non ten importancia; só é para efectos do seguro.

-Se non ten importancia non vexo por que modificar a hora, e se a ten, non debo facelo. ¿Algo máis?

Ao acabar o mes despedíronme. Como o perigo pasara, volvín á Coruña.

Vítimas da represión franquista en Vila de Cruces

Este é o listado (seguramente incompleto) dos mortos pola represión franquista do concello de Carbia (hoxe Vila de Cruces), ordenados pola data do seu falecemento:

Manuel Villar Cimadevila (Vila de Cruces, 1896). Instalado en Vigo onde casou con Enriqueta Villar, foi candidato ás municipais de 1931 pola ORGA. Foi dirixente provincial do PRG e despois en Izquierda Republicana. Foi promotor do semanario Clarín de Pontevedra. Foi paseado en Gondomar o 6 de outubro de 1936.

Eduardo Brea Cajide (Besexos, 1903), concelleiro en marzo de 1936. Foi detido, xulgado en Pontevedra o 9 de xaneiro de 1937 e condenado a pena de morte. Foi fusilado o 26 de xaneiro de 1937.

Primo López Rivadulla (Vila de Cruces, 1910), oficial do Concello de Carbia. Elixido secretario de Izquierda Republicana en febreiro de 1935. Foi detido en Santiago de Compostela a finais de 1936. Xulgado en Pontevedra, foi condenado a pena de morte e fusilado o 26 de xaneiro de 1937.

Antonio Gómez López (Vila de Cruces, 1902), emigrante retornado, elixido tesoureiro de Izquierda Republicana en febreiro de 1935. Foi nomeado concelleiro en marzo de 1936 e elixido 1º Tenente-Alcalde. Detido no verán de 1936, foi xulgado en Pontevedra, condenado a pena de morte e fusilado o 26 de xaneiro de 1937.

Manuel Sarmiento Debén (Sabrexo, 1903) , xastre, emigrante retornado de Cuba, elixido vicepresidente de Izquierda Republicana en febreiro de 1935. Detido o 4 de agosto de 1936, foi xulgado en Pontevedra, condenado a pena de morte e fusilado o 26 de xaneiro de 1937.

Cándido Tafalla Froiz (Besexos, 1898), era o administrador do Hotel Estrella da Estrada. Detido no verán de 1936, foi xulgado en Pontevedra, condenado a pena de morte e fusilado o 5 de xuño de 1937.

Ramón Torreiro Rial (Cumeiro, 1901), canteiro, tiña unha taberna en Sabrexo. Detido no verán de 1936, foi internado en San Simón, onde morreu o 26 de xuño de 1937.

Ramón Cajide Rodríguez (Sabrexo, 1909), mineiro, detido pola Garda Civil o 11 de agosto de 1936. Estivo preso en San Simón e foi trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona onde morreu en 1938.

Enrique Villar Cimadevila (Vila de Cruces, 1906), oficial do Concello de Carbia. Elixido vocal de Izquierda Republicana en febreiro de 1935. Foi detido o 23 de xullo de 1936. Xulgado en Pontevedra, foi condenado a cadea perpetua e internado en San Simón. Trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937, foi un dos participantes na fuga o 22 de maio de 1938, e morreu abatido polos seus perseguidores.

Manuel Cea Asorey (Sabrexo, 1912), mineiro, detido pola Garda Civil o 11 de agosto de 1936. Estivo preso en San Simón e foi trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona. Participou na fuga do 22 de maio de 1938, e morreu abatido polos seus perseguidores.

Luís Villar Cimadevila (Vila de Cruces, 1911), foi elixido vocal de Izquierda Republicana en febreiro de 1935. Foi axente executivo do concello de Carbia e despois do de Agolada. Foi detido o 23 de xullo de 1937. Xulgado en Pontevedra, foi condenado a cadea perpetua e internado en San Simón. Trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937. Participou na fuga do 22 de maio de 1938 e foi detido. Xulgado en consello de guerra, foi condenado a morte e fusilado o 13 de novembro de 1938. Foi soterrado en Añézcar.

Rogelio Cajide Rodríguez (Sabrexo, 1913), mineiro, detido pola Garda Civil o 11 de agosto de 1936. Estivo preso en San Simón e foi trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona. Participou na fuga do 22 de maio de 1938 e foi detido. Morreu no penal de San Cristobal o 30 de abril de 1940.

Ramón Ramos Lamas (Fontao, 1911), secretario do Sindicato de Obreros de las Minas de Estaño. Foi detido o 23 de xullo de 1937. Xulgado en Pontevedra, foi condenado a cadea perpetua e internado en San Simón. Trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937. Participou na fuga do 22 de maio de 1938 e foi detido. Fóille conmutada a pena en 1941 e retornou a Fontao, onde morreu a consecuencia do padecementos da prisión o 16 de setembro de 1941.

Jesús Cea Asorey (Sabrexo, 1907), mineiro, detido pola Garda Civil o 11 de agosto de 1936. Estivo preso en San Simón e foi trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937. Participou na fuga do 22 de maio de 1938 e foi detido. Fóille conmutada a pena e retornou a Sabrexo, onde morreu a consecuencia do padecementos da prisión o 17 de febreiro de 1942.

Manuel Carballal Pena (Cumeiro, 1898), preso en San Simón e trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937. Participou na fuga do 22 de maio de 1938 e foi detido. Fóille conmutada a pena e volveu ás Cruces. Acusado de axudar á guerrilla antifranquista en 1948, foi novamente procesado e encarcerado. Suicidouse na Prisión da Coruña o 15 de decembro de 1948.

Rogelio Salgado Rey (Sabrexo, 1913), mineiro, detido pola Garda Civil o 11 de agosto de 1936. Estivo preso en San Simón e trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937. Fóille conmutada a pena e retornou a Sabrexo. Acusado de axudar á guerrilla antifranquista en 1948, foi novamente procesado e encarcerado. Morreu en Sabrexo a consecuencia de tuberculose o 26 de febreiro de 1950.

Ramón Asorey López (Larazo, 1903), detido pola Garda Civil o 11 de agosto de 1936. Xulgado en Pontevedra, foi condenado a cadea perpetua e internado en San Simón. Trasladado ao penal de San Cristobal en Pamplona en xullo de 1937. En marzo de 1939 foi trasladado á Prisión Central de Cuellar, onde morreu en data descoñecida.

A xeografía do Arnego en 1931

No número 482 da revista Vida Gallega, que viu a luz o 20 de abril de 1931, poucos días despois da proclamación da II República, apareceu un artigo sobre o río Arnego da autoría de Heliodoro Gallego Armesto.

Río Arnego, 1931.

 

Heliodoro Gallego, nado na Pobra de Trives en 1872, era doutor en Ciencias e catedrático da Escola de Artes e Oficios de Santiago de Compostela, da que chegou a ser director; ademais dende o 1908 ao 1918 foi profesor auxiliar interino da Facultade de Ciencias da Universidade compostelá. Porén, se por algo é coñecido o protagonista desta historia foi por ser autor do traballo Matemáticos españoles contemporáneos (1924) que serviu para divulgar a figura do coruñés Durán Loriga.

Como publicista colaborou puntualmente no Boletín da Real Academia Galega, pero sobre todo con Vida Gallega, onde publicou entre 1921 e 1933 (un ano antes da súa morte) multitude de artigos xeográficos sobre rutas (a serie “A través de Galicia”), estradas, cidades, vilas, concellos, santuarios, mosteiros, montañas e ríos.

O artigo sobre o Arnego, que formaba parte da serie “Ríos gallegos”, recolle algúns datos interesantes sobre a súa situación e a da comarca nesa época. Hai unha enumeración das pontes que existían -Armucela, Salnés, O Hospital, Pedroso, Os Cabalos, Vilariño, Carmoega, Toiriz e Arnego- e as estradas que o atravesaban. Menciónanse os castros de Lamazares e Marcelín, o mosteiro da Granxa (que supoñemos sexa o de Órrea) e o pazo de Trasulfe, ao que non había moito quitaran as ameas. Tamén dá noticia das obras de construción do ferrocarril Zamora-Coruña que comezaran neses anos, tema do que era especialista, pois xa editara unha guía co título Los ferrocarriles de Galicia. Remata Heliodoro a súa descrición cunha pequena nota histórica.

Heliodoro Gallego.

Reproducimos aquí o artigo completo tal e como apareceu na revista.

EL ARNEGO

Desarrolla su curso este río en la zona más avanzada del NE. de la provincia de Pontevedra, encontrando su origen en la gran cadena montañosa que separa aquella provincia de las de Lugo y Orense y delimita a la vez las cuencas hidrográficas del Miño y el Ulla.

Una serie de pequeños arroyos formando abanico entre las sinuosidades de tales montañas van reuniéndose poco a poco hasta formar el río, que puede ya considerarse como tal a la altura de la parroquia de Santiago de Arnego, en cuyos términos pasa bajo el puente de Armucela. Encuentra luego otros caudales más escasos, procedentes del Monte Peña de Francia, y cambia la dirección de su curso que era de E. a O. tomando resuelta y decididamente la de S. a N. con ligera inclinación al O. sin ofrecer ya en todo su curso grandes inflexiones, a pesar de ser sinuoso.

Encuentra en Carboentes el puente Salnés y entre Alceme y Rodeiro el llamado del Hospital que da paso a la moderna carretera de Lalín a Monforte de Lemos. Pasa luego, entre Alemparte y Pedroso, bajo el que lleva este último nombre y después de Parada bajo el de Cabalos.

Al llegar a este punto el río Arnego se inclina durante un corto trayecto, pasando entre las parroquias de Cadrón y Ferreiroa para cuyo servicio tienen el puente de Vilariño, y volviendo su curso al N. otra vez, pasa sucesivamente bajo los puentes de Carmoega y Touriz, para seguir ondulando en terreno más despoblado hasta alcanzar otro puente en la parroquia de Santa María de Arnego, conocido con este mismo nombre, y kilómetros más abajo acaba su curso rindiendo sus aguas al Ulla en términos de Brocos.

Nace y muere este río en lugares de idéntica toponimia: su origen Arnego, su fin Arnego. O toma él su nombre del de estas parroquias o, por el contrario, son ellas quienes, situadas al principio y al fin, de su curso, que es de 42 kilómetros, dan nombre al río. El caso no es único Galicia, otros ríos hay en ella que, cual este, nacen y mueren en lugares que llevan su mismo nombre.

Las aguas del río Arnego, cuyas márgenes se hacen en varios lugares escarpadas y bastante profundas, abundan en excelentes truchas y anguilas y en el último tramo de su curso en buenos salmones que suben del Ulla.

Las mojoneras que deslindan la cuenca hidrográfica de este río forman una línea que, partiendo de su extremo NE. sigue una serie de alturas que, elevándose sucesivamente desde el río Ulla, alcanzan en los montes que limitan la provincia de Lugo, primero el pico del Farelo que se alza a 960 metros sobre el nivel del mar y después la Sierra del Faro, que en su punto más alto, que lo es a la vez de toda esta cuenca, tiene una ermita dedicada a Nuestra Señora del Faro y un vértice geodésico cuya cota es de 1.172 metros.

Sigue después tal línea por las cumbres de los montes que separan la provincia de Orense, en dirección de E. a O. para volver al N. internándose por la de Pontevedra por las crestas de los Montes Peña de Francia (96 m. n. m.); cruza luego la Tierra de Deza, de relieve topográfico más indefinido, alcanza la Feria del Vento, continúa por el Monte del Cárrio (853 m. n. m) y después de atravesar la villa de Las Cruces, desciende otra vez al Ulla.

Toda la cuenca hidrográfica del río Arnego pertenece el partida judicial de Lalín, apareciendo su terreno distribuido en los municipios de Carbia, Golada, Lalín y Rodeiro, e integrado por 58 términos parroquiales con 242 entidades de población que reúnen 3.832 edificios y 16.245 habitantes, habiendo además otros 1.839 que habitan 446 edificios aislados y diseminados por el campo.

La extensión superficial de esta cuenca es de 467 kilómetros cuadrados lo que da una población relativa de 39 habitantes por kilómetro cuadrado.

Su altura media sobre el nivel del mar es de 400 metros, estando su punto más bajo, la confluencia del Arnego con el Ulla solamente a 171, y además de los puntos detallados al reseñar sus lindes, abundan en ella los castros, entre los que sobresalen como más notables los de Lamazares y Marcelín; guarda también notables monumentos entre los que descuella el antiguo monasterio de Granja y por último abundan en ella las casas solariegas, muchas de ellas interesantes y de las cuales citaremos solamente, como tipo, la de Trasulfe, que presenta al exterior una escalera, una solana y una chimenea decorativa, muy típicas del país. Su original portada forma bello conjunto con la entrada de la capilla. Lástima que al reformar recientemente este pazo le quitasen las almenas que tanto carácter le daban.

El terreno de la cuenca hidrográfica del Arnego se presenta en su principio y fin escabroso y áspero; en su mitad superior forma el Valle de Camba o de Rodeiro.

Las principales producciones de la cuenca son trigo, centeno, avena, maíz, lino, legumbres, patatas, hortalizas, frutas, y algún vino. En la parte inculta abundan los pinos, robles y matorrales con buenos pastos que crían ganado vacuno, lanar, cabrío y de cerda, y también caza mayor y menor.

Toda esta cuenca está, por ahora, alejada de las vías férreas, y decimos por ahora; puesto que el ferrocarril en construcción de Zamora a Coruña, ha de cruzarla por su parte S. Disponen por tanto solamente sus habitantes para comunicarse con el resto del mundo y entre sí de las siguientes carreteras.

Una que asciende desde Las Cruces a través de la parroquia de Touriz para cruzar el río Arnego por el puente de aquel nombre, pasado el cual asciende por la cuesta del Baladoiro cruzando la de Brántega, deja a la izquierda el collado de Peña Mayor y el Castro Marcelín, y por fin entre altas tierras llega a La Golada, en cuyo lugar cruza otra que por la derecha viene de Lalín y por la izquierda se dirige a Betanzos.

Sigue ascendiendo por Trabanca hasta alcanzar la línea divisoria con la provincia de Lugo, dejando por su derecha el alto pico del Faro, y por términos de Antas de Ulla enlaza en Monterroso con otras. La dirección general de esta carretera es de O. á E. en la parte N. de la cuenca.

En la misma dirección la atraviesa otra por su parte S. que procedente de Lalín y por altas tierras de relieve topográfico muy difuso penetra por Albarellos, Castro de Cabras y Alceme, cruza el río y siguiendo después la margen derecha de uno de sus pequeños afluentes asciende a través del valle por Rodeiro y Camba, para alcanzar las alturas de la Sierra del Faro y una vez cruzada esta, seguir a Chantada.

Otras dos carreteras cruzan la cuenca hidrográfica de río Arnego de S. a N. procedentes ambas de Lalín o sus inmediaciones. Penetra la primera por la Feria del Viento y sigue por las faldas orientales del Monte del Cárrio y a través de las parroquias de Fuente Cabalos, Bermés, Val y Camposancos llega a Las Cruces desde donde desciende por Cumeiro y Ferreiros, para salvar el Ulla y seguir a Arzúa.

La otra, parte también de Lalín, y una vez alcanzada la divisoria, desciende hasta cruzar el arroyo que baja de Albarellos, asciende después por Alperiz para volver a descender de nuevo por Parada hasta cruzar el Arnego por Puente Cabalos, y ascender otra vez. Desde aquí por Ferreiróa a La Golada, desde donde baja al Ulla para seguir a Betanzos.

El año 1.836 fue batida en la feria de Rodeiro por fuerzas militares de Pontevedra una partida de 40 carlistas de los que murieron siete, entre ellos un ex-fraile dominico de Lugo y un oficial portugués.

Heliodoro Gallego co claustro da Escola de Artes e Oficios da Coruña, 1924.

O artigo foi reproducido por La Voz de Galicia uns meses despois, concretamente o 17 de outubro dese ano de 1931.

Avelino Barrio, o médico dos emigrados

Avelino Barrio.

Avelino Barrio López naceu o 3 de xullo de 1885 en Toiriz (Vila de Cruces). Era fillo de Manuel Barrio López, xastre, e Serafina López Sá. Cando ten tres anos, ao pouco de nacer o seu irmán David, a familia emigra a Arxentina e instálase en Bos Aires. Avelino ingresou na Facultade de Ciencias Médicas, doutorándose en 1910. A súa Memoria de Doutoramento titulábase “Cesárea vaginal”. Foi practicante interino dos Hospitais Rawson e Misericordia (en La Plata) durante 4 anos. En 1910 obtivo o posto de médico interno do Hospital de J. I. Muniz. Con motivo da finalización dos seus estudos, a Sociedad Hijos de Lalín ofreceu un banquete na súa honra o 4 de setembro de 1910. Cando en 1911, ao pouco de nacer, o Centro Galego de Bos Aires se transformou en Sociedad Benéfico Mutualista, Avelino Barrio foi designado para encargarse dos consultorios médicos e despois converteuse no Director médico do Centro. Formou parte da Comisión do Departamento Nacional de Higiene. O 15 de decembro de 1918 foi nomeado socio honorario de Hijos de Lalín pola Asemblea da sociedade. En 1920, comisionado polo Departamento Nacional de Higiene, realizou unha viaxe por Europa coa súa muller Consuelo Pérez. Durante a viaxe visitou Galicia en agosto, e na Coruña naceu o seu fillo Avelino.

Tamén promoveu actividades industriais: fundou a sociedade familiar Barrio y Cía. SCA, que coa S.A. Ganadera La Constancia e Molinos Werner, deron orixe a Molino Villa del Rosario (en Villa del Rosario, provincia de Córdoba).

En 1929 foi nomeado académico correspondente da Real Academia Galega. En 1954 foi elixido presidente da Institución Cultural Española. Foi condecorado coas insignias da Orde de Afonso X O Sabio, no segundo grao de Comendador, polo embaixador de España en Arxentina José María Alfaro Polanco o 3 de setembro de 1958.

Avelino Barrio López finou en Bos Aires o 6 de agosto de 1959.

Foi pai do tamén médico e herpetologo Avelino Barrio Pérez (1920-1979).