Hai 90 anos proclamábase a Segunda República en España. Caía a monarquía e instaurábase un novo réxime que traía liberdade e xustiza logo do caciquismo e a corrupción que representaba a monarquía borbónica. Manuel Ferreiro, que se fixo cargo do concello como novo alcalde republicano de Lalín dous días despois, comezou a desenvolver os ideais republicanos: democratización das administración municipal, preocupación polo ensino coa promoción de escolas e o impulso dun instituto de segunda ensinanza, extensión da cultura, atención ás infraestruturas rurais (camiños e fontes) e apoio ás reivindicacións dos obreiros da liña férrea en construción Ourense-Santiago.
Para simbolizar este cambio en Lalín, encargoulle ao seu amigo Laxeiro unha alegoría da República para presidir o salón de sesións do Concello. Laxeiro pintou o cadro segundo os patróns clásicos: unha moza tocada cun gorro frixio e vestida cunha túnica branca que deixa un peito ao descuberto, na man dereita porta a bandeira tricolor e na esquerda sostén unha balanza, símbolo da xustiza; detrás o león, como símbolo de vixilancia e de combatividade e ao fondo un labrego arando e varias chemineas de fábrica en referencia ás actividades económicas como vehículo de progreso; o pintor engadiulle o escudo do concello.
Dende o verán de 1931 a imaxe estivo pendurada no salón do vello concello durante toda a etapa republicana. A pintura seguiu alí cando Ferreiro foi destituído polo gobernador civil en agosto de 1934 e substituído polo militante do Partido Radical Ricardo López, que deixou a alcaldía a Domingo Pablo Palmaz a principios de xaneiro de 1936. Co triunfo do Frente Popular nas eleccións de febreiro, Ferreiro volveu ocupar a alcaldía por un mes, para ser substituído por Xesús Golmar en abril de 1936.
Esta pequena fiestra de esperanza que significou o período republicano rematou co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936 que significou a destrución dos ideais de democracia e benestar. Representando a barbarie, poucos días despois do golpe, os falanxistas entraron no Concello e apoderáronse dos símbolos republicanos para queimalos nunha fogueira, entre eles o cadro de Laxeiro. Un dos participantes, o que despois foi alcalde franquista, Alfonso Garra, consciente do valor da pintura, salvouna da fogueira e gardouna na súa casa onde permanece durante a ditadura e unha boa parte do actual réxime.
Ata que en 1988 a Asociación Cultural o Naranxo iniciou unha campaña para solicitar dos herdeiros de Alfonso Garra a devolución do cadro ao seu lexítimo propietario, o Concello de Lalín.
Un cura galego acudiu ao mitin de Azaña en Comillas en outubro de 1935
Balbino Taín Canda
A mañá do 20 de outubro de 1935, as rúas madrileñas cheas de xente que se dirixía ao mitin de Manuel Azaña en Comillas foron sorprendidas testemuñas dun sacerdote que se unía á comitiva. Cando os manifestantes se decataron da presenza dunha sotana entre eles comezaron a aplaudir e dar vivas aos curas honrados. Ao remate do mitin, volveron repetirse as ovacións e o sacerdote foi levado en ombreiros por un grupo de xente que non paraba de vitorealo. Algúns preguntábanlle se era Juan García Morales, o célebre articulista de Heraldo de Madrid, coñecido pola súa crítica a posición da xerarquía eclesiástica española cara a República. Respondía a todos que non era máis que un admirador dos homes humildes e honrados, e que por iso viña desde Galicia escoitar a Azaña.
Este cura incondicional de Manuel Azaña era o sacerdote Balbino Taín, párroco de Carballedo, que, cun grupo de veciños da comarca de Chantada, nunha camioneta sen toldo nin asentos, recorreron 950 quilómetros para asistir ao mitin. Moitos galegos estiveron presentes no acto, entre eles outro grupo duns corenta dezaos que fixeron unha viaxe similar, da que nos deixou cumprida crónica o mestre de Soutolongo, Manuel González, nun artigo para Eco de Galicia da Habana que dedicou ao seu conveciño de Lebozán.
O mitin de Comillas formaba parte dunha campaña de Azaña para reivindicar a vixencia da República e a necesidade da coalición entre os partidos afíns a ela, campaña que culminou coa creación do Frente Popular. Ante a expectación creada en todo o estado, celebrouse nunha explanada preto da estrada de Toledo na que se habilitaron unhas gradas para 40.000 cadeiras. As previsións víronse desbordadas, e o acto reuniu unha enorme multitude, calculándose en medio millón de persoas. Ninguén lograra en España un auditorio tan impresionante.
Azaña no mitin de Comillas
A presenza do sacerdote entre os asistentes ao mitin non pasou desapercibida para a prensa madrileña, e nalgunhas cabeceiras de dereitas chegou a insinuarse que se trataba dun republicano disfrazado con sotana. Ante esas noticias o propio Balbino Taín viuse obrigado a responder e enviou varias cartas a Heraldo de Madrid nas que facía unha pequena crónica da súa presenza no acto e sobre todo unha fervorosa defensa da figura de Manuel Azaña e do seu proxecto político, do que se declaraba absoluto admirador:
“enamorado de las virtudes cívicas y del programa político del Sr. Azaña. (…) aunque soy un ferviente republicano, cumplo atentamente mis obligaciones de sacerdote y espero que mis amores por la libertad, la igualdad, la fraternidad y la justicia sean siempre compatibles con mis sentimientos religiosos. Las esencias republicanas no representan para mi otra cosa que las virtudes de nuestra verdadera religión cristiana, y por eso no puedo olvidar ni separarme de los hombres honrados.”
“(…) para la inmensa mayoría de los españoles el Sr. Azaña es el salvador moral y material, pues solamente él hará cumplir las leyes esenciales de la República.”
Balbino Taín Canda viu a luz en Carrofeito, na parroquia lalinense de Lebozán, o 8 de abril de 1898. Fillo de Benito Taín Pájaro e Manuela Canda. Sendo un dos fillos máis novos dunha familia de casa grande, foi destinado ao sacerdocio, pois dous dos seus tíos, Camilo e José Taín, foron tamén curas. Estudou no Seminario de Lugo, recibindo as ordes maiores en decembro de 1921.
Ao ano seguinte foi nomeado cura ecónomo de Paradela, na comarca de Sarria. Tivo que servir no exército, no Rexemento de Artillería de Montaña, para pasar a ser capelán auxiliar do Rexemento de Zamora de Lugo en 1924. Logo foi vicario in capite da parroquia de San Xoán da Cova de Carballedo, e a principios dos anos trinta trasladouse á parroquia de San Salvador de Ínsua no concello de Taboada. Na República era presbítero de San Cristovo de Castro en Carballedo. Alí, pola súa defensa pública do réxime republicano, algo ben estraño nun sacerdote, era coñecido como “o cura republicano”.
Por un dos seus artigos, sabemos que foi detido por denuncias políticas en agosto de 1934, e internado no cárcere de Chantada. Non puido celebrar a misa do domingo na súa parroquia. Na cadea recibiu a visita dos veciños de Chantada, e do alcalde de Carballedo, Luciano González, que foi quen o levou de volta a súa casa de Castro cando finalmente foi liberado dous días e medio despois.
Contan os veciños de Carballedo unha anécdota do seu espírito conciliador: Cando se estaba celebrando un mitin republicano en Castro, armouse unha pelexa, e Balbino saíu ao balcón e berroulle aos congregados: “Cóutense señores!” conseguindo que se calmasen os ánimos e evitando algunha desgraza.
Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936, e temendo as represalias dos franquistas pola súa posición política fervorosamente republicana, Balbino foi refuxiarse á casa da súa irmá Adelaida, que casara en Gondoriz Pequeno (Vilatuxe) con José Antonio Medela. En Vilatuxe non tiñan coñecemento das súas ideas republicanas e alí estivo agochado máis de seis meses. Sabía que a súa condición de sacerdote non sería obstáculo para as represalias dos fascistas como lle sucedeu a Andrés Ares, o párroco do Val de Xestoso (Monfero), asasinado por un grupo de falanxistas e gardas civís en Barallobre o 3 de outubro.
Cando viu que calmaran os ánimos dos falanxistas sedentos de sangue, e aproveitando a súa condición de capelán do exército, pediu o reingreso e foi nomeado capelán do sexto batallón do Rexemento Galicia número 19 co grao de alférez. Mantívose como capelán militar até o final da guerra.
Balbino Taín
Reintegrado a carreira sacerdotal, poucas noticias hai sobre os seus destinos posteriores. Unicamente o nomeamento como cura ecónomo da parroquia de Guilfrei do concello de Becerreá en 1945, cando tiña 47 anos. Permaneceu na parroquia de Guilfrei até os anos sesenta.
Ao xubilarse, volveu a casa familiar de Carrofeito, onde morreu o 4 de maio de 1975. Foi soterrado no cemiterio de Lebozán. O seu grande amigo, Anxo González, o famoso cura do Incio, asistiu ao enterro.
Viva a República e os homes honrados!, como Balbino acostumaba rematar os seus artigos.
Placa dedicada a Víctor Loureiro polos veciños de Agolada.
Un grupo de agoladenses instalou na Casa do Concello en 1934 unha placa de mármore en homenaxe ao médico Víctor Loureiro Crespo que finara en Pontevedra en xaneiro do ano anterior. A placa foi custeada por subscrición popular con achegas que non excedían dunha peseta para que así fosen moitos os veciños que puidesen contribuír. Está adornada cunha fotografía do doutor Loureiro e a inscrición di: “Al ilustre médico pontevedrés D. Víctor Loureiro Crespo, inspector municipal de sanidad del Ayuntamiento de Golada. 1888 -1933. Sus amigos en testimonio de admiración.”
Que méritos tiña este médico municipal para que os agoladenses lle dedicaran unha placa?
Víctor Loureiro Crespo naceu en Pontevedra en 1888, fillo de Francisco Loureiro Villaverde e Peregrina Crespo Iglesias. Oito anos antes viñera ao mundo o seu irmán, José Loureiro, que tamén sería médico e que foi concelleiro en Pontevedra e presidente do colexio médico provincial en varias ocasións; unha rúa da cidade leva o seu nome. Víctor estudou no Instituto de Pontevedra con brillantes cualificacións e logo fixo Medicina na Universidade compostelá, rematando a carreira en 1916. Durante os estudos traballou como alumno no Hospital de Pontevedra, e o mesmo ano de finalizar, solicitou unha praza de médico nese hospital, praza que lle foi denegada polo que interpuxo un recurso de alzada contra o acordo do concello. Dous anos despois volveu solicitar a praza de médico da Asociación Protectora del Obrero de Pontevedra.
Conseguiu finalmente a praza de médico interino do concello de Agolada en 1920, para tres anos despois ser nomeado médico titular do concello. Convencido republicano, neses anos contactou co movemento agrarista agoladense impulsado pola Sociedad de Agricultores de Golada, e participou nas campañas que levaron aos agrarios ao concello.
Continuou como médico titular do concello nos primeiros anos da ditadura de Primo de Rivera. Participou no I Congreso Regional de Lucha Antituberculosa que se celebrou na Illa da Toxa en 1925. Nestes anos Víctor Loureiro foise facendo co aprecio dos veciños de Agolada, especialmente dos máis humildes e desfavorecidos, aqueles que tiñan que recorrer á beneficencia municipal. En 1927 intentou conseguir a praza de médico municipal de Lalín, fracasando no empeño pois o escollido foi Cándido Soto Colmeiro. Ese mesmo ano morreu a súa nai Peregrina Crespo na súa casa de Mourente, en Pontevedra.
A finais de xullo de 1929, coa ditadura xa agonizante, foi suspendido como médico e inspector municipal de sanidade de Agolada pola corporación presidida por José Oro Barrio. A desculpa que invocou o concello foi a súa ausencia de varios días (para a que solicitara permiso) e as testemuñas falsas duns poucos veciños que afirmaron que o médico non os atendía. Víctor interpuxo recurso ante o Tribunal Contencioso-Administrativo. A súa suspensión causou unha enorme protesta entre a veciñanza, que se materializou en setembro do ano seguinte, cando unha numerosa comisión de agoladenses de todas as parroquias visitou ao gobernador civil para esixirlle a súa reposición. O 31 de outubro unha enorme manifestación reuniuse diante da Casa do Concello para solicitar a súa reposición. Enviaron telegramas ao presidente do Consello de ministros e ao ministro da gobernación coa esixencia de reposición e solicitando a destitución do alcalde e do secretario “por atropello a voluntad al pueblo”. Parece que esta vez a protesta foi efectiva, pois o gobernador civil ordenou mediante telegrama urxente que se activara o expediente de destitución e se evitaran alteracións da orde pública.
Non cesou a teima dos poderes caciquís contra Víctor Loureiro, pois en febreiro de 1931, a dous meses das eleccións municipais que habían traer a República, a nova corporación, presidida por Emilio Oro Barrio, que sucedera ao seu irmán José, acordou finalmente a resolución do expediente e a destitución do doutor Loureiro como médico e inspector municipal de sanidade. Naturalmente Víctor volveu recorrer esta destitución ante os tribunais.
Víctor Loureiro Crespo
A destitución de Víctor Loureiro tiña nesta ocasión unha clara compoñente de loita política, pois o doutor Loureiro foi o impulsor da candidatura republicana encabezada por Primo Castro Vila, que se enfrontou á caciquil impulsada polo alcalde Emilio Oro. Era lóxico o temor dos caciques, xa que a candidatura de Primo Castro resultou finalmente gañadora nas eleccións do 12 de abril, un feito excepcional en toda a comarca de Deza, pois en todos os demais concellos triunfaron candidaturas caciquís, o que obrigou a repetir as eleccións o 31 de xuño.
Vexamos como se desenvolveu o proceso. A finais de novembro de 1930, cando se pensaba que a convocatoria de eleccións a Cortes estaba próxima como un xeito de volver á orde constitucional que a ditadura primorriveirista interrompera, celebrouse en Lalín unha reunión política co obxectivo de presentar a un notable local, Jorge Quiroga García del Hoyo, fillo de Eduardo Quiroga e dono da casa de Quintela, como candidato anticaciquil a deputado polo distrito para enfrontarse ao máis que probable candidato oficialista o ex-deputado Sáinz de Vicuña. A esta reunión asistiron varios notables lalinenses como Salvador Madriñán, Domingo Pablo Palmaz, Benjamín González Fidalgo, Manuel Golmar Cacheda e outros, xunto a eles tamén figuraban algúns presidentes e directivos das sociedades agrarias de Rodeiro e por Agolada estiveron presentes Víctor Loureiro, Anselmo Rúa Feás (que fora presidente da sociedade agraria de Agolada en 1923), Modesto Gómez Vales (que fora secretario e vicepresidente da sociedade) e o mestre de Borraxeiros José Méndez Méndez. A conclusión do conclave foi a posta en marcha da candidatura de Jorge Quiroga e o inicio dunha campaña de propaganda para dala a coñecer aos dezaos. O proceso pasou por varias vicisitudes, como a renuncia de Jorge Quiroga e a súa substitución polo seu cuñado, o xeneral Cavalcanti, a quen xa propuxeran nos anos dez para deputado por Lalín.
Como é sabido, o goberno decidiu finalmente non convocar as eleccións a Cortes e no seu lugar fixou para o mes de abril de 1931 a convocatoria de eleccións municipais. Dende principios de ano Víctor Loureiro púxose a traballar na organización dunha candidatura anticaciquil en Agolada. O concello estaba dividido naquela época e tres distritos a nivel electoral: O primeiro distrito era o de Borraxeiros, o segundo, Berredo e o terceiro Ventosa. A candidatura republicana triunfou no primeiro, obtendo tres dos catro candidatos en disputa, por só un da candidatura oficial. No segundo, polo que se presentaba Emilio Oro Barrio, o a vitoria foi para a súa candidatura que logrou tres concelleiros, por dous da republicana. Finalmente no terceiro distrito triunfou a que encabezaba Primo Castro Vila co resultado de tres republicanos fronte a dous oficialistas. Esta axustada vitoria, oito concelleiros republicanos fronte a seis caciquís, permitiu establecer a primeira corporación republicana electa na comarca. Os membros da candidatura oficial recoñeceron o triunfo dos seus rivais e o seu líder, Emilio Oro, declarou no pleno de constitución da corporación que aínda que se presentaran como monárquicos, aceptaban o réxime republicano.
Esta vitoria republicana tivo repercusións inmediatas na situación laboral do doutor Loureiro. Logo de se constituír a corporación de Agolada polo delegado do gobernador civil José Echeverría Novoa acompañado polo alcalde de Lalín Manuel Ferreiro o 19 de abril, o primeiro pleno extraordinario, que tivo lugar o 30 dese mesmo mes, adoptou por maioría o acordo de reposición de Víctor Loureiro como médico municipal. E con motivo desta reposición, o 10 de maio organizouse na parroquia de Ventosa unha festa para celebralo. Os veciños de Ventosa organizaron a homenaxe e convidaron a varias parroquias a participar. No acto falaron José Vidal, Juan Otero González e Modesto Gómez. O doutor Loureiro agradeceu a homenaxe ofrecéndose coma sempre a todos os veciños do concello. As bandas de Brántega e Ventosa amenizaron a festa posterior.
Víctor seguiu traballando como médico dos veciños de Agolada, e en decembro dese ano foi nomeado pola corporación vocal do consello local de Primeiro Ensino. Amigo de Manuel Ferreiro, foi un dos seus asesores nos primeiros anos da República e a finais de 1931 foi nomeado Inspector de Sanidade do partido xudicial del Lalín.
Necrolóxica de Víctor Loureiro.
Cando estaba pasando as vacacións de Nadal na súa Pontevedra natal, sufriu un ataque e sorprendeuno a morte o 6 de xaneiro de 1933. Foi soterrado no cemiterio de Mourente, acompañando a comitiva o alcalde de Pontevedra Bibiano Ossorio-Tafall, o deputado Joaquín Poza Juncal e o concelleiro Arturo Rey Juncal. Tamén acudiu ao enterro unha comisión da corporación de Agolada á que acompañaron moitos veciños do concello. O Colexio Médico provincial emitiu un comunicado “reconociendo los sacrificios y abnegación de los que como Víctor Loureiro mueren pobres y ponen a prueba, no solo sus grandes conocimientos científicos sino también su carácter bondadoso y caridad inagotable”.
O 19 de xaneiro tiveron lugar na igrexa parroquial de Borraxeiros uns multitudinarios funerais polo seu eterno descanso. Foi nese momento cando os seus amigos, compañeiros e veciños decidiron dedicarlle unha placa que inmortalizara a súa figura e a súa contribución ao concello de Agolada e colocala na casa do concello que el contribuíu a facer republicana.
Antiga Casa so Concello de Agolada onde se instalou a placa.
En realidade os amigos e admiradores de Víctor Loureiro custearon dúas placas para perpetuar a súa memoria. A segunda placa ía ser instalada tamén en abril de 1934 na rúa Progreso do concello de Pontevedra, a rúa en que naceu o noso protagonista. Ignoro se chegou a realizarse a súa colocación, e se efectivamente tivo lugar, que foi dela.
Poucos meses despois da súa morte, en maio de 1933, unha sentenza do Tribunal Contencioso-Administrativo deulle a razón ao doutor Loureiro e declarou responsábeis dos haberes que debía percibir aos concelleiros que tomaron o acordo da súa destitución.
Julio Calviño e a súa muller Josefina Iglesias en 1938.
O nomeamento de Nadia Calviño como ministra de Economía e Empresa de España puxo de actualidade as orixes lalinenses da súa familia. O seu pai, José María Calviño, que foi director xeral de RTVE de 1982 a 1986, naceu na parroquia da Xesta. Porén, moito menos coñecida é a figura do seu avó, Julio Calviño, que foi concelleiro de Lalín na última corporación republicana.
O 11 de abril de 1936, dous meses despois da vitoria da Frente Popular nas eleccións xerais, o gobernador civil de Pontevedra nomeou unha nova comisión xestora no concello de Lalín, formada por sete edís que representaban ás diversas forzas que apoiaron a coalición do Frente Popular e que en Lalín estaban representadas na Casa da República.
Foi Manuel Ferreiro, o que ata ese momento fora alcalde, o encargado de designar aos sete novos membros da corporación: Xesús Golmar, que representaba ao Partido Galeguista e foi elixido alcalde; os tenentes de alcalde Manuel Diéguez Varela, mestre; Luís Frade, anterior concelleiro; Bernardino Rodríguez, de Botos; Antonio Méijome Abeledo, de Goiás; Francisco Fernández García; e Julio Calviño Friol, un mozo de 23 anos, o concelleiro máis novo dunha corporación lalinense, en representación do PSOE, que foi elixido síndico da corporación.
Julio Calviño nacera na Casa de Taín de Doade en 1912, era o cuarto fillo de Avelino Calviño Ferradás orixinario de Rodeiro, que casou en 1905 con Rosa Friol Taboada, unha moza de apenas de quince anos, filla de Miguel Friol González, o albeite herdeiro da Casa de Taín. Miguel, como o seu pai e o seu avó viña dunha caste de albeites e a casa de Taín era coñecida en toda a comarca como unha casa grande. Julio recordaba que tiñan doce vacas, xogada de bois e besta. Pese a isto, ou quizais precisamente por iso, o seu pai, Avelino Calviño, emigrou a Buenos Aires nos anos dez, levando consigo a Jesús, o maior dos seus irmáns.
Julio educouse na escola de Doade, e dende 1927, cando pasou a rexentala o mestre Joaquín Golmar, un coñecido promotor de actividades extraescolares, participou xunto co resto dos mozos da parroquia en varias representacións teatrais. Con apenas dezaoito anos e despois dun incidente cun dos encargados das obras do ferrocarril en construción no que interveu en defensa dos compañeiros obreiros, e coincidindo coa visita a Galicia dun familiar da súa nai que lle trae recado do pai, sabedor da pouca adaptación de Julio aos traballos do campo (“pesábanme moito os zocos” dicía), para propoñerlle marchar a Buenos Aires.
O protagonista desta historia non o dubida, acepta de inmediato e parte a capital arxentina co seu parente. Nada máis chegar, o pai inscríbeo no colexio da Asociación Patriótica Española onde ten como mestre a algún catedrático exiliado de España por mor da ditadura de Primo de Rivera. Ao mesmo tempo comeza a traballar nos grandes almacéns Gath & Chaves. Na Arxentina vai formarse politicamente, especialmente a través da figura de Alfredo Palacios, o intelectual, profesor e deputado fundador do dereito dos traballadores arxentinos, con moitos contactos coas comunidades vasca, galega e catalá da diáspora bonaerense. Julio foi asiduo dos mitins da campaña de 1931, na que Palacios conseguiu a súa elección como senador, e a súa personalidade e as súas palabras deixaron nel unha forte pegada que o inclinou definitivamente a ideoloxía socialista, aínda que nunca chegou a afiliarse ao PSOE.
Mentres tanto, en España proclamouse a República e o seu veciño e amigo da infancia, Manuel Ferreiro, faise coa alcaldía de Lalín. Calviño regresa a Galicia en 1933 cumprindo os desexos da nai, que quería que fixese o servizo militar. Chegou xusto para incorporarse, pero foi declarado excedente de cota, co que só tivo que facer dous meses de instrución na Coruña. Volveu para Lalín, Ferreiro nomeouno secretario particular e así se converteu nun importante activista político nos últimos anos da República. Acudiu con Manuel Ferreiro e outros corenta veciños ao mitin de Azaña no Campo de Comillas en outubro de 1935, nunha viaxe da que deixou crónica Manuel González, o mestre de Soutolongo. Aínda que a intención de Julio era retornar a Arxentina, ao establecer relacións coa mestra da Xesta, Josefina Iglesias Gayoso, desistiu do seu propósito. Casou con Josefina en marzo de 1936, con Ferreiro como testemuña de voda.
O triunfo do Frente Popular nas eleccións de febreiro posibilitou a reposición de Ferreiro e toda a corporación democrática elixida en 1931. Pero as desavinzas entre algúns concelleiros, que neses momentos xa non eran partidarios da liña política da Fronte Popular, fixeron necesaria a disolución da corporación e o nomeamento dunha Comisión Xestora en abril. Entre os elixidos por Ferreiro para xestores, figura Julio Calviño. En realidade son Manuel Diéguez, Luís Frade e Julio Calviño os que levan o peso da xestión do Concello, pois o alcalde Xesús Golmar debe atender a súa escola en Méixome. Pouco tempo tivo esta xestora para realizar accións políticas de calado, apremiada polos acontecementos sociais e políticos. Nese tempo a conflitividade social era grande, con continuas folgas dos obreiros do ferrocarril en construción. O mesmo Julio relatoume unha das súas actuacións para tratar de calmar unha masa de obreiros enfurecidos polos abusos dos destaxistas, que viñan desde Botos dispostos a queimar o Casino; Calviño dirixiuse a eles desde o balcón da Casa do Concello conseguindo que desistisen do seu propósito.
Entre as actuacións desta xestora, habería que destacar a consecución de obras do Estado para solucionar o paro, a través do subsecretario de Gobernación, o pontevedrés Bibiano Fernández Osorio-Tafall, o estudo para construción da estrada Bendoiro-Castelo, a dotación dalgunhas fontes e naturalmente a preocupación polo ensino, coa creación dunha escola na parroquia de Santiso. Isto ademais do apoio ao referendo do Estatuto de Autonomía de Galicia que se votou o 28 de xuño.
O golpe de Estado do 18 de xullo colleu a Julio Calviño na súa casa da Xesta. Ante o cariz que tomaban as cousas, coas detencións e os primeiros paseos, decidiu agocharse nas casas dalgúns veciños. A súa intención era fuxir a Arxentina, pero o embarazo da súa muller fíxoo desistir. Cando foi mobilizada a súa quinta, presentouse e foi destinado como apuntador a unha batería de Artillería. Na fronte coincidiu con Ramón de Valenzuela, que estaba argallando o seu pase ao bando leal. Un decreto do goberno de Burgos que castigaba aos familiares dos que se pasaban ao bando republicano inclinouno a desistir de acompañar a Valenzuela. Estando mobilizado, unha denuncia procedente do cuartel da Garda civil de Lalín fixo que fora detido en decembro de 1937. Estivo dous meses na cadea. Procesado pola súa actuación política na última corporación republicana, foi xulgado en consello de guerra en Pontevedra. Grazas a Jacinto González e Manuel Facal que foron as súas testemuñas de descargo, foi declarado inocente e absolto dos cargos. Reincorporouse como artilleiro ao seu batallón e participou na batalla de Teruel.
Rematou a guerra en Valencia, e a pesar de que os mandos lle insistían para que fixera carreira no Exército, decidiu regresar a Lalín, onda a súa muller e a súa filla Mary Carmen que acaba de facer un ano. A pesar dos antecedentes políticos que lle dificultan atopar traballo, conseguiu un posto de listero na compañía de ferrocarril MZOV, logo dunha entrevista co enxeñeiro das obras Marcelino Enríquez Parrondo, na que actuou como intermediario un antigo mestre de Lebozán pouco afín aos falanxistas que era o seu auxiliar. De listero pasou a auxiliar de obra e despois axudante do enxeñeiro xefe da zona, Diego Egea Belmonte. Estes cargos convertérono nun home de poder, polo que recibiu os alcumes de “O Virrei da Xesta” e “Julio das Ciencias”. Seguía vivindo coa muller na Xesta, onde naceron os seus fillos José María (1943) e Xulio (1947). Podemos seguir algúns episodios da vida familiar a través do libro Carpe diem, no que o seu fillo Xulio narra parte da súa infancia nun territorio fantástico chamado Igitur, trasunto da parroquia da Xesta.
Julio Calviño coa súa irmá Consuelo.
Cando a compañía MZOV rematou as obras do ferrocarril, ofrecéronlle marchar con eles ao Plan Badajoz. Pero Julio, a través dun antigo compañeiro no exército que traballaba en Venezuela, recibiu unha oferta e marchou ao país sudamericano en 1952 para traballar na Compañía de Seguros La Nacional. Conseguiu prosperar rapidamente na compañía e enviar diñeiro a muller, o que lle permitiu pedir a excedencia como mestra e instalarse na Coruña. Calviño chegou a ser director xeral da compañía aseguradora, que tiña a súa sede na cidade de Valencia, capital do estado de Carabobo, dende onde operaba con todo centro e Sudamérica. Xubilado, retornou a Galicia en 1964.
Ocupouse da educación dos fillos, especialmente do máis novo, Julio, que tivo problemas coas autoridades do réxime, pois foi detido en 1968 acusado de repartir propaganda ilegal e condenado o ano seguinte a nove meses de prisión.
Isto que veño de relatar e algunhas cousas máis, me contou Julio Calviño Friol na entrevista que mantiven con el na Coruña cinco anos antes do seu pasamento, en xuño de 2001.
Francisco Blanco Barreira, presidente do Comité Republicano de Cristimil-Gresande.
O espírito combativo da Sociedade de Agricultores de Gresande esmoreceu coa ditadura de Primo de Rivera, pois a súa actividade, xa baixo o control de Cándido Soto e con Ramón Fernández Villar, Manuel Vigide e José Peña Surribas nos principais cargos directivos, limitábase a seguir as directrices da Federación de Sociedades Agrarias do Partido de Lalín controlada por Gonzalo López Gutiérrez e o agrarismo católico.
Entre as escasas actividades desenvolvidas hai que facer constar a que tivo lugar no local da Sociedade en agosto de 1928: unha reunión entre representantes das sociedades agrarias da comarca de Deza e delegados do Matadoiro do Porriño para tratar a venda de gando a MARUCOGA e crear un núcleo abastecedor na zona. Na mesma reunión acordouse solicitar aos Hijos de Lalín en Buenos Aires a cesión do Hospitalillo para dedicalo a Instituto.
Sobre a inacción da Sociedade, o daquela mestre da escola de Porreiros, Manuel González Rodríguez, manifestaba nunha carta dirixida a Jesús Blanco en outubro de 1928 o seguinte:
“Sobre la “Sociedad de Agricultores de Gresande”, le diré que sólo de nombre existe, porque son pocos los asociados. Débese esto a la falta de espíritu de colectividad, a la insidia y el fatalismo (herencia de árabes), la falta de ideales, la compleja psicología, etc., hacen de esta gente desidiosa y “suicida” un pueblo en decadencia.”
A última nova que temos sobre a actividade da Sociedade de Agricultores de Gresande é a presenza dun representante da entidade no IV Congreso Rexional Agrario celebrado no Porriño en maio de 1931, recén proclamada a República.
Pero os veciños máis progresistas de Cristimil e Gresande, que permanecían fóra do ámbito da Sociedade Agraria, van atopar coa proclamación da II República unha nova canle de acción: o Comité Republicano de Gresande-Cristimil.
O Centro Republicano de Lalín constituíuse o 8 de xuño de 1930 con Manuel Ferreiro como presidente e Marcelino García como secretario. De seguido comezaron as actividades de propaganda que culminarían co mitin celebrado o 7 de decembro no campo da feira de Lalín con Antón Vilar Ponte como principal orador, ao que acudiron representantes republicanos dalgunhas parroquias, entre eles están os de Gresande e Cristimil.
Aos poucos días da proclamación da República, o 24 de abril de 1931, o alcalde Manuel Ferreiro, convocou os mestres para que organizaran nas respectivas parroquias núcleos republicanos que “convenientemente instruidos y orientados puedan ser el más firme baluarte para la defensa del régimen”. Constituíronse efectivamente moitos destes comités parroquiais, e temos constancia da existencia dos Gresande e Cristimil, pois participaron varios delegados deses comités nas reunións do Centro Republicano de Lalín que tiveron lugar en 1931.
Na primeira corporación republicana, que tomou posesión o 20 de xuño de 1931, figura como concelleiro Francisco Cacheda, de Cristimil, membro da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires quen, nunha das súas visitas á parroquia natal en 1924, foi un dos que se opuxo ao control de Cándido Soto sobre a Sociedade de Gresande. Cacheda retornou definitivamente en 1928 e desde ese momento foi un dos impulsores do republicanismo na zona.
Os de Cristimil e Gresande tamén participaron nas asembleas republicanas da zona sur de Lalín (formada polas parroquias de Soutolongo, Vilatuxe, Vilanova, Barcia, Doade, Gresande, Cristimil, Lebozán e Zobra), como a que tivo lugar en Soutolongo o 6 de marzo de 1932 presidida polo concelleiro Antonio Jar Dobarro. En maio tivo lugar unha nova reunión, esta vez en Vilatuxe, tamén presidida por Antonio Jar na que, entre outros acordos, se solicita do Concello de Lalín que haxa un único recadador de arbitrios, para así reducir o presuposto, pois víñanse contratando 12 persoas para as tarefas do cobro. A seguinte da que temos noticia celébrase en Barcia en xullo.
En 1933 vemos como os comités de Gresande e Cristimil se agruparon para formar o Comité Republicano de Cristimil-Gresande, presidido por Francisco Blanco Barreira, que mantivo unha gran actividade durante ese ano e o seguinte. Francisco Blanco era irmán de Jesús Blanco, un dos fundadores da Unión del Partido de Lalín que chegou a presidir nos anos vinte e dirixente da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias e Culturales de Buenos Aires.
A través do periódico Razón, que dirixía Jesús Iglesias Surribas, moi vinculado a estas parroquias por nacer e criarse na parroquia veciña de Anseán, temos noticia de varias reunións do Comité. Unha delas foi a celebrada o 1 de outubro de 1933, e nela acordouse solicitar a construción da estrada Prado-Vilatuxe, protestar polo imposto de consumos e manifestar “la aspiración y deseo de este Comité, sea rotulada una de las calles de Lalín con el nombre del infatigable batallador y propulsor de la libertad Ramón González Vigide.”
Entre os membros máis destacados do Comité hai que mencionar a Francisco Blanco Barreira, que foi o seu presidente, o seu irmán Adolfo Blanco, o mestre Tomás Peiteado Mariñas, Eligio Quintá Ramos, José González García (Pepe de Gresande), Ramiro González Santomé, Antonio Santomé Granja e José Bouzas Golmar.
Logo do levantamento fascista do 18 de xullo de 1936, os membros do Comité organizáronse para recoller armas e foron á vila de Lalín para defender a República. Ante a inutilidade da resistencia, volveron ás súas parroquias e devolveron as armas requisadas. Non por iso libraron da represión:
Francisco Blanco, o seu irmán Adolfo, Tomás Peiteado, José González e Ramiro Santomé foron detidos o 25 de agosto e ingresaron na prisión de Lalín. Trasladados á Illa de San Simón en novembro, foron xulgados en Pontevedra o 18 de febreiro de 1937. Adolfo Blanco e Tomás Peiteado foron condenados a reclusión perpetua polo delito de rebelión e trasladados á Fortaleza de San Cristóbal de Pamplona en xullo. Adolfo Blanco participou na fuga do penal e foi abatido pola Garda civil o 22 de maio de 1938. Tomás Peiteado conseguiu a liberdade provisional en 1940, pero foi inhabilitado como mestre e tivo que sobrevivir dando clases particulares en Gresande e Bendoiro. Francisco Blanco e Ramiro González foron condenados a 15 anos polo delito de auxilio á rebelión, e José González a 12 anos polo mesmo delito. Os tres saíron en liberdade provisional en 1940. Francisco foi detido novamente en 1948 acusado de colaborar coa guerrilla, xulgado na Coruña en marzo de 1949 e condenado finalmente a 6 meses de prisión. Cando saíu en liberdade marchou á Arxentina, onde foi un dos promotores da placa en homenaxe ás vítimas da represión que a Unión del Partido de Lalín instalou en 1954 nos locais da Federación de Sociedades Galegas de Buenos Aires. José González tamén emigrou a Arxentina.
Eligio Quintá Ramos, que estaba cumprindo o servizo militar en Ferrol, foi paseado o 6 de outubro de 1936. Antonio Santomé Granja estivo un tempo fuxido ata que puido reintegrarse á vida normal cando amainou a onda represiva.
Historias de Deza 