O recente pasamento do académico da Real Academia Española Gregorio Salvador Caja acontecido o 26 de decembro pasado, trouxo á actualidade a súa biografía, e sobre todo para os dezaos o feito de que parte da súa infancia transcorreu no concello de Lalín. E efectivamente, Gregorio pasou tres anos da súa infancia en Ludeiro, na parroquia de Soutolongo.
Gregorio era o irmán pequeno de Antonio Salvador Caja, un funcionario do Ministerio de Traballo que chegou a Pontevedra nos primeiros anos da República. Adscrito á Delegación de Traballo de Pontevedra, foi coñecedor da comarca dezá, que nesa época era un dos principais focos de conflitos laborais polas obras do ferrocarril Ourense-Santiago. Antonio casou en xaneiro de 1934 en Soutologo coa mestra Marcelina Ferreiro Panadeiro, a irmá do alcalde de Lalín, Manuel Ferreiro, nunha cerimonia na que foron apadriñados polo propio Ferreiro e pola súa tía, a tamén mestra Concepción Ferreiro. Asinaron como testemuñas o delegado de Traballo de Pontevedra, o administrador de Correos de Lalín, Andrés Iglesias Rueda, o avogado Domingo Pablo Palmaz, o comerciante Luis Taboada Fernández e o perito agrícola e secretario do Centro Republicano de Lalín, Gonzalo Goyanes Sánchez.
Antonio converteuse en inspector de traballo en 1935 e nunha coñecida figura política da capital, colaborando na prensa local con artigos sobre o mundo laboral como “El paro, una injusticia social”, que apareceu en El País. O pasamento da nai levou ao pai, daquela secretario do concello de Cúllar de Baza (Granada), a enviar a Pontevedra a Gregorio, de pouco máis de sete anos, para que se ocupasen del o seu irmán Antonio e a súa cuñada Marcelina, que vivían, tal como recordaba Gregorio, nunha “casa de azulejos verdes, junto al río”. O rapaz asistiu á escola preparatoria do Instituto. Ao ano seguinte, logo do triunfo da Fronte Popular nas eleccións de febreiro, Antonio foi nomeado a principios de marzo Delegado de Traballo da provincia de Pontevedra. Cando se produciu o golpe de Estado do 18 de xullo, Antonio Salvador acudiu á chamada do gobernador Gonzalo Acosta Pan para organizar o Comité de Defensa da República no Goberno civil no que tamén participaron Alexandre Bóveda, Ramiro Paz, Amancio Caamaño, José Adrio Barreiro,… Ante a inutilidade da resistencia aos militares, rendéronse e foron detidos.
Así lembraba moitos anos despois Gregorio a detención do seu irmán: “A la semana de empezar la guerra, llegaron a las tres de la madrugada y se llevaron a mi hermano, que era el delegado provincial de Trabajo. Salvó la vida porque lo reconoció un jurídico militar de los sublevados que había sido su amigo de la infancia.”
Antonio estivo detido na Normal de Pontevedra onde compartiu as últimas horas de Alexandre Bóveda antes do seu fusilamento, testemuño que recolleu anos despois o programa A Trabe de Ouro da TVG. Xulgado en Pontevedra por rebelión militar, foi condenado a cadea perpetua. Estivo un tempo no campo de concentración da Illa de San Simón, sufrindo as duras condicións da vida penitenciaria do lazareto da que tamén deixou testemuño no documental Aillados (2001), no que interveu xunto con outros presos. De seguido foi trasladado á Prisión Central de Burgos, pensada para 850 reclusos que chegou a albergar case 4.000, a maioría prisioneiros políticos das zona baixo dominio rebelde. Ao amoreamento engadiuse a deficiente alimentación e a aparición das enfermidades contaxiosas e infecciosas como a tuberculose, a avitaminose, o tifo e o cólera.
Mentres tanto, a súa muller Marcelina, que fora mestra interina na Xesta, Coiro (Cangas) e Vilarello (Dozón), e que acababa de aprobar o cursiño de selección profesional para o ingreso no Maxisterio, foi cesada como mestra. Co home na cadea, o irmán fusilado o 27 de agosto, moi sinalada politicamente e sen medios de vida en Pontevedra, vense para a casa paterna en Ludeiro co seu sobriño Gregorio, que non podía regresar a Granada, en mans do goberno leal. Alí viviron durante toda a guerra con Fernando, Mª Esther e José, os irmáns de Marcelina que aínda quedaban na casa.
Fonte de Ludeiro.
Gregorio Salvador, a quen os veciños chamaban “o andaluz”, compartiu eses anos cos rapaces de Ludeiro e doutros lugares da parroquia de Soutolongo. A súa tía Marcelina exerceu tamén como mestra e é moi posible que asistise á escola de Soutolongo que rexentaba o recordado Manuel González “Cancelo”. Pouco deixou escrito Gregorio sobre esa etapa da súa mocidade:
“Pasé, de niño, cuatro años en Galicia, primero en Pontevedra y luego, la mayor parte de la guerra civil, en una aldea del interior. Me habían partido España y al otro lado estaba casi toda mi familia y con el otro bando, viendo lo que veía, estaba indudablemente mi corazón.” Comenta no artigo “Un español pintado por sí mismo” aparecido en El Sol en 1990.
O andaluz de Ludeiro tamén tiña que botar unha man nas tarefas da casa, e a súa labor principal foi a de ir coas vacas. “Como las vacas son pacíficas y solo hay que estar pendiente de si se meten en el otro prado, tuve mucho tiempo para leer. La biblioteca de la casa era amplia y necesitaba ese vivir otras vidas, ampliar mi horizonte”; “los días que llovía me echaba una capa por encima y con ella tapaba el libro para que no se mojara», conta nunha entrevista. Lembra a lectura dos Episodios Nacionales de Benito Pérez Galdós e dos contos de Vidas sombrías de Pío Baroja mentres coidaba as vacas. E tamén o seu coñecemento da poesía galega no que se iniciou neses anos de Soutolongo.
Escola de Soutolongo
Coincidindo case coa fin da guerra, Gregorio regresou a Cúllar co seu pai, por pouco tempo, pois en de outubro de 1939 xa marchou a Granada para estudar o bacharelato. Marcelina aínda permaneceu en Ludeiro dous anos máis, ata que por fin Antonio Salvador saíu da prisión de Burgos ao concederlle a liberdade provisional a principios de 1941. O matrimonio instalouse en Lugo, onde Marcelina logrou montar unha xestoría e Antonio conseguiu un traballo como administrativo da empresa Gómez de Castro, a propietaria da liña de autobuses que facía o traxecto Lugo-Vigo, con parada en Soutolongo. En Lugo naceu o seu primeiro fillo, Antonio, a finais de 1941.
Marcelina e Antonio seguiron vindo por Soutolongo todos os veráns, e anos despois instaláronse en Vigo. Acabaron construíndo unha casa en Ludeiro onde pasaron os últimos anos de vida. Coa fin da ditadura franquista, Marcelina foi rehabilitada como mestra en 1979.
A relación de Gregorio Salvador coa súa familia galega non rematou en 1939. Gregorio volveu en varias ocasións a Ludeiro, para visitar e rememorar a casa onde pasou varios anos de rapaz; e ademais a súa filla Aurora acabou casando co seu curmán Antonio Salvador Ferreiro, o fillo de Marcelina e Antonio.
Hai que contar tamén a historia dos outros irmáns de Manuel Ferreiro. Queda para outro artigo…
O 24 de febreiro de 1976, tres meses despois da morte de Francisco Franco, foi asasinado pola Policía Nacional na vila alacantina de Elda un mozo de Silleda de 20 anos, Teófilo del Valle, mentres participaba nunha manifestación pacífica.
Teófilo del Valle foi a primeira vítima da chamada transición en España. O silledense era administrativo nunha das moitas fábricas de calzado radicadas en Elda e participaba nunha das concentracións reivindicativas que se viñeran celebrando na cidade durante todo ese mes de febreiro. O motivo das protestas dos traballadores era pedir subas salariais no sector, pois o convenio interprovincial da pel, que tiña que ter entrado en vigor en setembro de 1975, fora aprazado pola conxelación salarial aplicada polo réxime franquista.
Teófilo non militaba en ningún partido nin formaba parte de ningún sindicato clandestino, aínda que si tiña ideais democráticos, pois meses antes asinara unha petición de amnistía para os presos políticos.
O día da súa morte, o 24 de febreiro, fora ordenada unha represión desmedida para impedir calquera reunión, asemblea ou manifestación dos traballadores que reivindicaban un convenio laboral xusto e a liberdade de organizarse en sindicatos libres á marxe do Sindicato Vertical franquista. O día anterior unhas 4.000 persoas marcharon de Elda a Petrer pola Estrada. A Policía Nacional cargou sen baixarse dos jeeps circulando a toda velocidade, obrigando aos manifestantes a botarse ás beirarrúas. Ao día seguinte case 5.000 persoas se reuniron na Praza Castelar de Elda e a policía cargou contra os manifestantes, que tiveron que dispersarse. Acudiron á parroquia de San Francisco de Sales para facer unha asemblea. Ao saír, pasadas as once da noite, un grupo coincidiu cun convoi de grises que regresaban aos cuarteis. Os obreiros abouxaron e insultaron aos axentes e lanzaron pedras contra os vehículos. O último detívose, baixaron uns policías e un deles disparou. Teófilo caeu morto. O parte oficial di que para repeler unha agresión a un vehículo policial, os ocupantes “tiveron que facer uso das súas armas, resultando alcanzado un dos atacantes, que faleceu posteriormente”.
Manifestación no enterro de Teófilo del Valle.
Como resposta a este crime producíronse multitudinarias protestas. Houbo folga xeral nas comarcas de Vinalopó. Máis de 20.000 persoas acompañaron os restos de Teófilo ata o cemiterio, onde foron apresuradamente inhumados. O domingo seguinte o Consell Democràtic e a Junta Democrática convocaron en Alacant unha manifestación de solidariedade e pediron a dimisión do gobernador civil; a manifestación foi reprimida. Constituíuse unha comisión cidadá para esixir o esclarecemento dos feitos, pero non se conseguiu ningunha reparación ou explicación adicional ás indignantes notas oficiais, que pretendían desacreditar persoalmente a vítima, dicindo que pertencía a unha banda de traficantes de droga, pois fora detido por posesión de haxix en Madrid o ano anterior.
En xullo dese ano de 1976 foi xulgado en Alacant o policía armado Daniel Aroca del Rey, o único encartado en relación con este caso. O Tribunal Militar que ditaminou o caso, aplicoulle ao acusado o eximente do artigo 11 do Código de Xustiza Militar, que exime de toda responsabilidade a todo aquel que actúe en cumprimento do seu deber. Foi absolto.
Teófilo del Valle nunca foi considerado de forma oficial vítima de ningún terrorismo. Só moi recentemente, o 24 de febreiro de 2016, corenta anos despois da súa morte, o Concello de Petrer púxolle o seu nome a unha praza. A corporación municipal de Elda decidiu ese mesmo ano abrir un expediente para dedicarlle a Teófilo un espazo público na localidade. Finalmente, en xaneiro deste ano, o Concello de Elda acordou dedicarlle unha praza.
Teófilo del Valle Pérez
Teófilo del Valle Pérez nacera en Silleda o 1 de febreiro de 1956. Era fillo de Antonio del Valle, un oficinista asturiano que traballaba no concello de Trasdeza.
O pai de Teófilo, Antonio Mateo del Valle Abaria, nado en 1909 en Dego, no concello de Parres, foi posiblemente un dos presos asturianos que redimiu pena na colonia penal das minas de Fontao. Coma algúns dos seus compañeiros de presidio acabou casando cunha moza trasdezá. En setembro de 1944, con 35 anos, contraeu matrimonio na igrexa parroquial de Silleda con Dolores Pérez Ramos, que nacera en 1920. Dolores era filla do silledense Manuel Pérez García e de Cándida Ramos Lorenzo, de Refoxos. En Silleda naceron seis dos fillos de Antonio e Dolores: Victoria, José Antonio, Mª Eugenia, Mª Angélica, Mª Guadalupe e Teófilo.
Cando Teófilo tiña oito anos, a principios dos anos sesenta, a familia trasladouse a Elda, daquela unha vila en expansión polo desenvolvemento da industria do calzado. Antonio exerceu alí como practicante e criou os fillos, alí naceu tamén o último dos fillos do matrimonio, Celestino, e alí morreu o 14 de decembro de 2005.
Teófilo del Valle estudou en Elda e sendo moi novo marchou a Ibiza, onde traballou como disc-jokey nunha das moitas discotecas que empezaron a agromar na illa coa auxe do turismo. Nese momento, como moitos mozos e mozas da súa xeración tivo contacto coa psicodelia e o haxix. Logo retornou a Elda, onde conseguiu un posto de administrativo na empresa de calzado Pedro García, que aínda segue existindo hoxe. Os seus irmáns tamén fixeron os seus estudos na cidade alacantina e moitos deles casaron alí, onde aínda seguen vivindo. A súa nai, a silledense Dolores Pérez Ramos, morreu en Elda o 3 de outubro de 2014.
Teófilo del Valle, que foi a primeira vítima da violencia policial despois da morte do ditador, e o primeiro morto da monarquía, merece un recoñecemento por parte do seu concello natal, Silleda, como xa fixeron os concellos de Peter e Elda.
Laura Nicolás Esperante co seu home Eugenio Rueda Perosanz.
A excepción duns poucos nomes de “paseadas” ou fusiladas, poucas veces as mulleres aparecen citadas nos estudos sobre a represión franquista en Galicia. Pero estas tamén foron represaliadas tanto física como económica, laboral ou psicoloxicamente. Foron moitas as mulleres violadas, rapadas, humilladas e obrigadas a beber aceite de rícino. As últimas investigacións eliminaron moitos tópicos e agora forman parte da historia real dos derrotados. Pouco a pouco imos coñecendo a dureza das vidas que levaron esas mulleres, porén hai moitos casos dos que compre saber en detalle. Hoxe quero dar a coñecer algunhas historias de mulleres dezás que sufriron a represión polas súas ideas, e que poderían representar a todas elas.
María Carmen Sánchez Sanmartín, nada en Losón (Lalín) o 14 de abril de 1903, filla de Juan Sánchez García e Carmen Sanmartín Ramos. Era veciña de Ferrol nos anos da República, e alí casou con Enrique Rodríguez Faraldo en 1934. Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936 foi detida e sometida posteriormente a un consello de guerra en Ferrol o 10 de agosto de 1937, acusada de auxilio á rebelión e condenada á pena de 15 anos de reclusión temporal e accesorias correspondentes. A Comisión Provincial de Incautación de bens abriulle o expediente 2/1938 por responsabilidades políticas e o Tribunal Regional de Responsabilidades Políticas da Coruña sancionouna o 22 de novembro de 1940 coa cantidade de 100 pesetas. Carecía de bens de fortuna para afrontala.
Unha das primeiras medidas de limpeza que levaron a cabo as novas autoridades foi a depuración do maxisterio. A mediados de agosto de 1936 decretouse pola Junta de Defensa Nacional a destitución masiva de mestras e mestres. Púxose en marcha unha purga minuciosa por parte da Comisión Depuradora do Maxisterio, que abriu expedientes a todos os/as ensinantes. O resultado deste proceso de depuración foi un bo número de mestras sancionadas na Comarca de Deza:
Milagros Gómez Fernández, mestra de Bais (Agolada), sancionada con suspensión e traslado de escola. Juana López Elicegaray, de Besexos (Vila de Cruces), suspensión. Carmen López López, de Vilarello (Dozón), suspensión. Peregrina Besada Álvarez, de Cadrón (Lalín), suspensión e traslado de escola. Benita Gallego Varela, de Moneixas (Lalín), traslado. Emilia Barros Muíños, de Palmou (Lalín), traslado. María Lareu Yáñez, de Sello (Lalín), traslado. Higinia Fráiz Villanueva, da Bandeira (Silleda), suspensión e traslado. Efigenia Novas Solla, de Parada (Silleda), suspensión e traslado. Encarnación Seoane Golmar, de Saidres (Silleda), traslado. Elisa García Arguindey, de Taboada (Silleda), traslado.
Tamén as mulleres da comunidade protestante da parroquia de Vilar (Silleda) sufriron a represión. María Andrea Valladares Carballo, que nacera en 1883 en Vilar, foi detida a principios de outubro de 1937, xunto con outros nove protestantes da parroquia, entre eles o pastor Celestino Puente. Segundo unha noticia aparecida en El Compostelano dando conta destas detencións, María Andrea era acusada de “saludar con el puño cerrado”. Foi xulgada en Pontevedra en consello de guerra o 13 de xaneiro de 1938, acusada de auxilio á rebelión e condenada a 20 anos de prisión. Abríronlle expediente de responsabilidades políticas en xaneiro de 1940. A sentenza foi conmutada en setembro de 1943.
O pastor, Celestino Puente Sánchez, que tamén foi detido e procesado, casara en Inglaterra en 1932 con Ruth Elisa Dodd, a filla de Thomas Dodd, o anterior pastor de Vilar. Sabemos que Ruth era mestra en Vilar, pero parece que non foi detida nin sancionada, seguramente porque tiña a nacionalidade inglesa. Porén, a capela e a escola dos protestantes foi clausurada e pechada por orde do Gobernador civil o 8 de outubro de 1937 “por ser aquella un centro antipatriótico y desarrollarse en la misma propaganda de caracter izquierdista”.
Neste artigo facía fincapé nos castigos aos que se viron sometidas as mulleres da familia de Antón Alonso Ríos mentres este estaba fuxido disfrazado como o siñor Afranio. A súa nai Matilde Ríos Neira e a súa irmá Evangelina (que rexentaba o comercio familiar), foron acusadas de colaborar cos republicanos silledenses facendo propaganda das ideas esquerdistas, e mesmo de proporcionarlles dinamita e municións dos seus establecementos comerciais. As súas irmás Matilde e Dolores, tamén mestras, foron acusadas de ter ideas esquerdistas e de facer campaña polo seu irmán, aínda que finalmente non resultaron sancionadas.
Pero ademais as mulleres dos paseados e asasinados padeceron tamén outras formas de represión e rexeitamento social. Sinalo só dous casos a modo de exemplo:
Rogelia Sanmartín Amigo, a muller de Luís Frade Pazos, primeiro tenente alcalde de Lalín na última corporación republicana e asasinado en Tenorio o 9 de novembro de 1936, pasou moitas dificultades para criar os seus fillos e cada 9 de novembro viaxaba ás agachadas a Tenorio para deixar unhas flores na tumba do seu home.
Unha situación semellante, pero máis grave (pois tiña oito fillos), sufriu Rosa Abeledo Albarellos, a muller de José María Montouto Rodríguez, asasinado con Luís Frade en Tenorio. Tanto ela coma os seus fillos foron cualificados como “roxos” e polo menos dúas das súas fillas, Oliva e Asunción, tiveron que marchar a Buenos Aires “exiliadas”.
Así mesmo, entre as mulleres dos escapados e fuxidos que formaron as primeiras partidas guerrilleiras a finais dos anos trinta, producíronse episodios de represión:
Un destes casos foi o de Carmen Sánchez Saa, nai de Ramón Sánchez, coñecido como “Areán”, o lugartenente do Largo (o guerrilleiro Benjamín García Diéguez); esta foi detida para obrigar a entregarse aos membros da partida do Largo, que operaba na zona de Rodeiro, tomándoa como refén o 8 de marzo de 1939. Ao día seguinte detiveron a Josefa Villanueva Soengas, a muller de Ramón Sánchez, e á súa filla, a nena Agripina Sánchez Villanueva. Tamén foi detida Regina Diéguez Valladares, a nai de Benjamín García. Logo de permanecer varios días en prisión; sen que os guerrilleiros se entregasen, libéranas.
Na etapa de maior represión contra a guerrilla na comarca, a finais dos anos corenta, tamén se deron varios casos de represión contra as mulleres que axudaban e apoiaban a loita guerrilleira: Josefa Nicolás Esperante, a irmá do guerrilleiro Miguel Nicolás Esperante o líder do grupo “Os Corcheiros”, que operaba polo norte da provincia de Pontevedra, foi detida en 1948 acusada de axudar os guerrilleiros. Foi xulgada na Causa 296/48, na que tamén foi procesado o seu irmán Manuel Nicolás Esperante, pero ela non chegou a ser procesada.
Peor sorte lle tocou á outra irmá de Miguel, Laura Nicolás Esperante, que casara en 1943 co guerrilleiro Eugenio Rueda Perosanz, quen formou parte do grupo “Os Corcheiros”. Laura fora unha das poucas mulleres militantes do Partido Galeguista nos tempos da República. Foi detida en 1948 e xulgada nun consello de guerra o 23 de febreiro de 1949 con Manuel Villanueva Rey e Andrés Conde Troitiño, acusados de “bandidaje”. Laura Nicolás foi condenada a dous anos de prisión.
As dúas irmás Nicolás foron detidas na gran redada contra os apoios da guerrilla na comarca de finais de 1948, coordinada polo famoso comandante Montero, xefe do Sector Interprovincial da Garda Civil con sede en Lalín, popularmente coñecido como a “Brigadilla”. Nesa redada tamén foron detidas outras tres mulleres:
Inés Blanco Donsión. Nada en Cristimil (Lalín) en 1924. Filla de Francisco Blanco Barreira, que fora detido e xulgado en 1936 e estivo catro anos en San Simón. Inés foi arrestada xunto co seu pai Francisco Blanco acusada de bordarlle unha bandeira para os guerrilleiros. Foi torturada no cuartel da Brigadilla de Lalín e xulgada na Causa 296/48, na que foi procesado o seu pai, aínda que Inés non chegou a ser axuizada. Ao ser liberada logrou emigrar a Venezuela. Retornou a España e finou en Leganés en 2017.
Josefa Diéguez Froiz. Nada en Fontao (Vila de Cruces) en 1919. Foi procesada na Causa 296/48 xunto co seu marido, o asturiano Vidal Faza Luis, un antigo preso que traballou nas minas de Fontao, e foi condenada a 6 meses de prisión. Ao ser liberada marchou a Vigo.
Estrella Souto Ramos. Nada en Duxame (Vila de Cruces) en 1920. Filla de Manuel Souto Penas, foi detida xunto co seu pai e procesada con el na Causa 296/48. Estrella foi absolta.
“Militante da UGT, zurdo, gran tirador e mecánico extraordinario; facía enxertos; leváballe flores aos enfermos; gran debuxante”. Así nos describiron por primeira vez ao comunista de Bermés.
O periplo vital de José Fondevila iniciase o 22 de xuño de 1884, na parroquia de Bermés, no Concello de Lalín. Era fillo de Vicente Fondevila e Cesarina García. Nace nunha familia labrega e como moitos mozos galegos de principios de século, aos 17 anos inicia o camiño da emigración.
Parece que o seu primeiro destino é Buenos Aires, aínda que existe certa confusión nos inicios do que será un longo periplo migratorio (parece que en decembro de 1915 está en París). Sabemos tamén da súa estadía en Brasil, onde traballa como recolledor de caucho. Temos confirmada a súa presenza en Buenos Aires entre 1919 e 1920, e tamén a súa actividade sindical na Arxentina deses anos. A finais de 1920 marcha a Nova York, logo de pasar por Chile e Perú. En xuño de 1921 está en México, traballando como mecánico no Departamento de Mariña da Free Port Oil Corporatión, en Tampico. Compañía coa que mantén un longo conflito laboral por despedimento improcedente, logo dun accidente de traballo. Pola documentación que conservaba deste preito, sabemos das súas relacións co sindicalismo mexicano: era membro da Unión de los Trabajadores Marinos del Puerto de Tampico, e participa nas actividades da anarcosindicalista Confederación General del Trabajo de México. Fondevila gaña o xuízo dous anos despois.
En 1928 volvémolo atopar en Nova York, onde permanece ata 1931, logrando establecerse cun taller de reparacións mecánicas en Madison Street. Alí entra en contacto coa emigración española integrándose na Alianza Republicana de Nova York. Ao ter coñecemento da proclamación da República en España, decide regresar a Galicia a finais de abril de 1931. Cando a mediados de maio dese ano, Fondevila chega a Galicia e instalase en Bermés, é un experto mecánico de 47 anos, cunha certa formación e experiencia política, coñecedor das ideas socialistas e anarquistas, sendo ademais un curtido loitador sindical.
OS ANOS DA REPÚBLICA
A situación socioeconómica da Comarca de Deza sufrira unha grande transformación motivada fundamentalmente pola obras de construción do ferrocarril Zamora-A Coruña. Como relata Dionisio Pereira, a liña ferroviaria fora aprobada no “Plan de Ferrocarriles” de 1926, a iniciativa do Ministro de Facenda da Ditadura, José Calvo Sotelo. Estaba divida en catro tramos, o terceiro (Ourense-Santiago) atravesa os Concellos de Lalín e Silleda. As obras, que contaban cun orzamento de 353 millóns e ocuparon a máis de 15.000 obreiros nas épocas de maior actividade, comezaron en 1929. As dificultades para rematar o proxecto principiaron coa República: o novo titular de Facenda, o socialista Indalecio Prieto, sostiña que era unha “obra de prestixio” do vello réxime, de pouca rendibilidade. Isto, unido á crise económica, que propiciou unha política de contención do gasto público e equilibrio orzamentario, fixeron que o ferrocarril non fose prioritario para os sucesivos gobernos republicanos. Así, entre 1932 e 1935, as dificultades orzamentarias paralizaron os traballos e os contratistas aproveitaron o atraso nos pagamentos para endurece-las xa de por si cativas condicións laborais, orixinando acesas protestas entre o persoal. Como consecuencia, os traballos aínda estaban pola metade cando estoupa a Guerra civil, sendo o tramo 3º o máis atrasado.
A construción do ferrocarril trouxo á Comarca traballadores de variada procedencia: labregos, cuadrillas portuguesas, os canteiros de Pontevedra, os capataces e os mineiros andaluces, afeitos ás tarefas subterráneas, traballadores doutras zonas. E cos traballadores aparece o movemento obreiro. Ao longo do trazado da vía xorden sociedades obreiras, a maioría de carácter parroquial, que exercerán nos anos da República un protagonismo social e político notable, e en constante progresión, constituíndo un dos axentes máis dinámicos e o principal movemento de masas na Comarca.
Ao seu retorno, Fondevila ponse en contacto con este incipiente movemento, que xa tiña na súa dirección a outros retornados americanos. O papel dos “americanos” na organización dos sindicatos xa ten sido destacado por Núñez Seixas ao afirmar que “contribuíron á introducción de formas de sindicalismo obreiro organizado nalgunhas rexións concretas de Galicia, mentres noutras, probablemente a maioría, foron cruciais no proceso de fortalecemento e consolidación das organizacións obreiras xa existentes”. Tamén Dionisio Pereira sinala o influxo dos retornados nos sindicatos das vilas.
O primeiro sindicato que se organiza na Comarca, e o que terá maior incidencia, a Sociedad de Obreros de PonteNova Donsión, ten como líder a Manuel Neira Rodríguez, un retornado cubano, e outros dos seus dirixentes, como José Donsión ou José Blanco, son tamén “americanos”. O mesmo ocorre co sindicato mais representativo de Silleda: a Unión Obrera de Ponte, que ten como secretario a Arturo Pérez Lázara, que procedía da Arxentina.
O papel de Fondevila vai ser decisivo no desenvolvemento da Sociedade de Donsión, na que se integra ao pouco da súa chegada. Esta constituírase en marzo de 1931, e a primeira directiva elixida o 21 de abril, presídea Manuel Neira. Os outros cargos, José Crespo o vicepresidente, Luís Frade, vicesecretario, Ramiro Granja, tesoureiro e José Montouto, vicetesoureiro, terán tamén un destacado papel nas loitas sindicais e políticas ao longo do período republicano e serán asasinados despois do 18 de xullo. O sindicato contaba neses momentos con 180 afiliados e aos poucos meses ingresa na UGT.
En decembro de 1931 morre o presidente e fundador Manuel Neira, e Fondevila faise cargo da presidencia. Non temos mais noticias do funcionamento interno da Sociedade ata 1936, en que a parece coa denominación de Fraternidad e con Ramiro Granja como presidente.
Pero ademais deste, xorden, como xa comentamos, outros sindicatos en todas as parroquias polas que atravesa a liña férrea: Sociedad Obrera de Villanueva, constituída en agosto 1931, Los Carrilanos de Pontenoufe (A Xesta), La Democracia de Sante (A Xesta), Sociedad de Obreros de La Gesta, La Equidad de Botos, La Unión de Botos, Sociedad Obrera de Bendoiro e Sociedad Obrera de la Edificación de Prado, no Concello de Lalín. En Silleda, ademais da xa mencionada Unión Obrera de Ponte constituída en agosto de 1931, temos a Sociedad de Obreros de Oficios varios de la edificación de Silleda que se funda en setembro do mesmo ano, e a Sociedad de Trabajadores de Bandeira y sus contornos. Para completar a lista das organizacións obreiras, temos que facer mención ao Sindicato de Obreros de las Minas de Estaño de Silleda, que se organiza en 1935, coa reapertura das minas de Fontao en Vila de Cruces; e finalmente o Centro Obrero Casa del Pueblo de Lalín, que logrará construír o seu local cara 1935.
Xa a finais de 1931, estas sociedades, xunto con algunhas agrarias que avivecen coa chegada da República, agrúpanse na Federación de Sociedades Obreras y de Agricultores del Partido de Lalín. O propio Fondevila será un dos seus dirixentes.
Fagamos agora un repaso polos conflitos sociais destes primeiros anos da República: Como sinala Dionisio Pereira, “os primeiros conflictos eran fundamentalmente defensivos, centrábanse no recoñecemento sindical, na defensa dos postos de traballo e na esixencia de aplicación da normativa laboral. A consolidación dos sindicatos viña despois de amosar a súa forza diante da oposición empresarial”.
Ao mes de proclamarse a República, a mediados de maio de 1931, iniciase unha folga xeral no tramo do ferrocarril da Comarca, para demandar o cumprimento da xornada de 8 horas (declarada oficialmente polo goberno, pero que non se cumpría) e un aumento de salario (o xornal era de 4 a 4,30 pesetas). Máis de mil obreiros secundan o paro. Os piquetes percorren as obras para impedir a volta ao traballo. Celebrase un mitin en Prado no que os dirixentes obreiros ameazan co uso da forza se non se atenden as súas demandas. O conflito intensifícase ata o punto que o mesmo Gobernador civil Varela Radio ten que desprazarse a Lalín o 19 de maio, para mediar nas negociacións. Alí reúnese cos representantes da empresa e delegados obreiros, sen ningún resultado. As negociacións continúan, e finalmente, trala última rolda que se celebra no mesmo despacho do Gobernador, o 25 de maio, chégase a un principio de acordo: A empresa accede ás oito horas de traballo e a un aumento de 0,50 céntimos no xornal.
Aínda así, as Sociedades obreiras, encabezadas pola de Donsión fan pública a súa protesta porque a Compañía Gamboa e Domingo, concesionaria das obras, non cumpre os acordos, xa que aínda se reduce a xornada a oito horas, non hai aumento de salario. Solicitan a intervención das autoridades, do Ministro de Traballo e do representante galego no goberno provisional da República, Casares Quiroga.
Como as peticións non son atendidas, o 7 de xuño estala outra protesta con 400 obreiros que marchan en manifestación pacífica cara a Silleda, encabezados polo presidente da Sociedade de Donsión, Manuel Neira. Alí entrevístanse co Alcalde para darlle conta das súas reivindicacións e logo disólvense pacificamente.
A mediados de xuño xurde un novo conflito, ao negarse os contratistas a desembolsar máis diñeiro mentres o Goberno non conceda os créditos para a obra. O día 18, ante os rumores de paralización das obras, as protestas e manifestacións esténdense por toda Galicia. O día 26 celebrase en Ourense unha asemblea popular, que remata co asalto ao Goberno Civil dende o que se pide ao Goberno a declaración terminante de continuidade das obras consignando o orzamento necesario; ameazase coa folga xeral en Galicia, a abstención na loita electoral, dimisión de cargos públicos, etc. Á asemblea acoden nutridas comisións das sociedades obreiras e Centros Republicanos de Silleda e Lalín, esta última encabezada polo mesmo alcalde Manuel Ferreiro. A protesta ten tamén eco en Compostela, onde se declara o paro o 27 pola mañá. Non obstante ese mesmo día, cun telegrama de Casares Quiroga prometendo unha solución favorable, dáse por finalizada a protesta.
A actividade sindical é complicada nestes primeiros momentos da República, a patronal tentou abortar no seu albor o fenómeno sindicalista. Aproveitando a ignorancia e o individualismo da abundante man de obra barata, fixeron uso dos seus estreitos vencellos coa rede caciquil para atrancar o desenvolvemento do movemento societario. Moitas veces usando á propia Garda civil para tentar facerlle a vida imposible ás nacentes sociedades obreiras, como cando deteñen e encarceran a un dirixente obreiro na Abeleda polo simple feito de expender os recibos da Sociedade, ou a detención pola Garda civil de 8 persoas en Botos en xullo de 1931, entre elas o concelleiro José Rodríguez, como consecuencia das protestas polos incumprimentos da empresa, decisión que será protestada formalmente pola Corporación Municipal. O mesmo Fondevila asina unha denuncia ao Comandante da Garda civil, polo atropelo de varios números destinados nas obras que intentan obrigar a volver ao traballo aos obreiros de Ponte Taboada con ameazas do uso das armas, logo de terse declarado legalmente a folga.
A persecución diríxese contra os líderes sindicais, e como consecuencia das folgas que se organizan en xuño, Fondevila é denunciado pola Garda civil por tenencia de armas. Pero o movemento obreiro conta tamén con algún apoio na corporación de Lalín co alcalde Manuel Ferreiro á fronte, que agradeceu na súa toma de posesión o apoio das sociedades obreiras aos republicanos nas eleccións municipais de maio. Así, o Concello négase a cooperar nas dilixencias que lle instrúe a Fondevila o Xulgado Municipal.
Xa mencionamos o seu papel como dirixente da Federación de Sociedades Obreras y Agricultores del Partido de Lalín. Pero a súa actividade sindical é constante nestes anos: O 9 de decembro organiza a protesta das sociedades obreiras de Donsión e Botos contra a compañía de ferrocarril, ao negarse o contratista a cumprir as bases de traballo fixadas polo Comité Paritario InterProvincial de Construcción de Ferrocarriles, creado polo Ministerio de Traballo de Largo Caballero, que entraran en vigor a mediados de setembro. Na mobilización participa a Sociedade de Bendoiro, que percorre as obras levando á folga a todos os obreiros. Como remate da xornada, celébrase un mitin na Praza de Lalín no que interveñen Fondevila e Celso Carrón. Iniciase unha folga de 800 obreiros á que porá fin a intervención dunha comisión do Comité Paritario.
Xa en marzo de 1932 e ante o insistente rumor dunha nova paralización das obras, declarase a folga. En Lalín celebrase unha asemblea aberta a todos os cidadáns o día 21, na que se acorda iniciar un paro xeral. Formase un amplo comité de folga con representantes das sociedades obreiras e asociacións profesionais, no que participan comerciantes, industriais, avogados, médicos, etc. O que manifesta o carácter interclasista desta protesta, xa que afecta non só ao movemento obreiro senón tamén ás mesmas autoridades republicanas locais ou á cativa burguesía vilega, interesada na construción do ferrocarril como unha fonte de progreso económico. O Comité de folga elixe unha Comisión executiva (presidida polo avogado Laureano García, na que non hai ningún representante obreiro) e trasladase a Ourense, Santiago e Pontevedra para coordinar as protestas cos comités Pro-Ferrocarril desas cidades. O paro en Lalín é total, concéntranse forzas da Garda Civil e prodúcense algúns incidentes (tiroteo ao autobús de liña Pontevedra-Lalín que non secundara o paro e cortes na liña telegráfica). O día 24 celebrase unha asemblea xeral multitudinaria á que asisten 5.000 persoas. O 26 dimite a corporación de Lalín, e ao día seguinte a de Silleda, onde se celebran manifestacións. Pídese a solidariedade doutros concellos, a dimisión do gobernador, envíanse telegramas aos deputados galegos en Madrid retirándolles a confianza. Varios representantes do Comité de folga son detidos en Pontevedra, o que provoca novas protestas.
Logo de oito días de folga xeral, a solución chega, aínda que de xeito parcial, ao introducir o goberno algúns cambios no proxecto de financiamento das obras, que permiten a súa continuación. Fondevila non ten un papel destacado nestas protestas, en sintonía coa actitude ambivalente que manteñen os socialistas ante un conflito no que se protestaba pola política dun Ministerio que tiña á fronte a un socialista, e pola súa correspondencia constatamos que a consideraba unha protesta reaccionaria contra o goberno republicano-socialista.
Pero o éxito da folga é un espellismo xa que a principios de abril as obras paralízanse outra vez, ao negarse os propietarios dos terreos a permitir a súa continuación ante o temor de que non se paguen as expropiacións. Isto fai que a empresa despida a todos os obreiros, que pasan por momentos dramáticos, como denuncia a Sociedad Obrera de Ponte ao Goberno civil, pedindo se prohiba a exportación e acaparamento de artigos de primeira necesidade para que os obreiros en paro non “se vean arrastrados a cometer actos de violencia para poder subsistir”.
En canto á participación de Fondevila na política local, encádrase, como xa comentamos no PSOE. Xa mencionamos a afiliación da Sociedade obreira de Donsión á UGT, e sabemos da formación dunha agrupación do PSOE en Bermés presidida por Fondevila, aínda que ignoramos a data da súa constitución. Ademais, en xullo de 1936 a Federación Socialista Provincial aproba o ingreso directo de José Fondevila. Temos tamén constancia da súa participación nas eleccións xerais de novembro de 1933, para as que foi proclamado candidato polo PSOE, aínda que só aos efectos de nomear apoderados para o control do proceso electoral.
Por desgraza non contamos con moitos datos sobre a actividade política dos partidos obreiros na Comarca. Polo que respecta ao PSOE, a participación da Agrupación Socialista de Lalín no II Congreso Provincial de Agrupacións Socialistas de Pontevedra en maio de 1936 e a existencia dunha organización das Juventudes Socialistas en Lalín en xaneiro do mesmo ano. En canto ao Partido Comunista, está constatada a existencia dunha célula con 20 militantes en 1933. Iso explicaría a inclusión dun agrarista lalinense, José Villar Pájaro, na candidatura comunista ás eleccións de novembro e a celebración en Lalín de mitins comunistas nesa campaña. En xullo de 1936 hai na Comarca 8 células con 95 militantes.
Por outra banda, en febreiro de 1933, o Centro Republicano de Bermés, a súa parroquia de residencia, elixe a Fondevila secretario, logo de destituír ao anterior (na información de prensa cualifícano como incansable loitador republicano). Logo do abandono do goberno polo PSOE en xuño e da derrota da esquerda nas eleccións de novembro de 1933, ao longo do ano seguinte prodúcese unha radicalización dos socialistas, cara a unidade obreira, a loita antifascista e as solucións políticas propiamente socialistas. Esta mudanza de posturas é tamén patente na UGT que inicia unha política de unidade de acción con todas as forzas obreiras e propicia a formación das Alianzas Obreiras.
Esta nova postura amósase no mitin do 1º de maio de 1934 de Silleda, organizado pola Sociedad Obrera de Ponte, de filiación ugetista. No manifesto que difunde o sindicato para convoca-lo acto insístese na necesidade de unión de tódalas organizacións obreiras e campesiñas, sen distinción de ideoloxías, para acadar o poder e na loita contra o fascismo. Estas son as súas reivindicacións:
Liberación de nuestros presos.
Libertad para la prensa revolucionaria.
Amplio derecho de organización, manifestación y huelga.
Supresión de todas las leyes represivas y de excepción.
Por la inmediata continuación de las obras de nuestro ferrocarril.
Por un subsidio de tres pesetas diarias para los parados.
Por la excepción temporal de todo tributo o renta a los campesinos pobres.
Contra la carestía de los artículos de primera necesidad.
O Manifesto remata cun “¡Viva el Frente Unico de los trabajadores!”.
A Revolución de Asturias, en outubro de 1934, significou un duro golpe para o movemento obreiro na Comarca. Aínda que a folga xeral non ten moita repercusión (en Silleda pechan algúns comercios e quedan sen comunicacións telegráficas polo corte de varios postes da liña), a onda de represión que se desencadea coa clausura de locais e detención de militantes, é aproveitada polos patróns para endurecer as condicións de traballo e tomar represalias contra os obreiros máis reivindicativos. Xa o 13 de outubro, o Goberno Civil imponlle unha multa a Fondevila por “falta conta el orden público” por ter infrinxido o “estado de alarma”. Máis tarde son detidos varios líderes sindicais: Fondevila, José Crespo, José González Blanco e Luís Varela Sobrado, acusados de coaccionar aos obreiros. A algúns, como o mesmo Fondevila intérnanos na fragata Minerva, fondeada no porto de Marín, onde permanece confinado máis dun mes. Tamén dirixentes políticos como o ex-alcalde de Silleda Emilio Alonso Paz xunto co ex-concelleiro Daniel Sánchez Mayo pasan pola cadea coa acusación de ser socialistas.
En 1935 a loita sindical faise en condicións cada vez máis difíciles pola represión dos gobernos da dereita, que clausuran varias sociedades e mesmo prohiben os actos do primeiro de maio dese ano, como sucede co mitin previsto en Silleda. Fondevila volve pasar pola Prisión de Lalín o 31 de xullo, acusado esta vez de ameazas de morte.
Ante a actitude dos gobernos radical-cedistas, a necesidade da unidade de todas as forzas de esquerdas faise sentir na Comarca e xa en xuño de 1935, fórmase en Lalín un Bloque antifascista, no que participan os partidos republicanos e as organizacións obreiras. Os puntos sobre os que se basea o bloque son a amnistía, a solución do paro, as liberdades civís, a reposición dos concellos de elección popular, a autodeterminación das nacionalidades e a rebaixa de impostos. A sintonía entre as organizacións de esquerdas locais non queda unicamente na firma deste pacto, xa que meses despois constitúese en Lalín a Casa da República, na que se integran Izquierda Republicana, Unión Republicana, o Partido Galeguista e afiliados do PSOE e do Partido Comunista. A Casa da República dótase dun regulamento que permite a presidencia rotatoria de todos os partidos e comeza unha intensa campaña de propaganda.
A colaboración faise patente no mitin de Casares Quiroga en Lalín o 8 de decembro, onde hai unha importante presenza das Sociedades cos seus símbolos e as organizacións do Partido Comunista de Lalín e Silleda envían a súa adhesión.
Así, dáse unha importante presenza de dirixentes obreiros nos actos da Fronte Popular na campaña das eleccións de febreiro de 1936, para as que Fondevila volve ser proclamado candidato e terá unha destacada participación no desenvolvemento das eleccións.
O triunfo da Fronte Popular fai que as mobilizacións obreiras acaden novas cotas. Entre os meses de abril a xullo de 1936 prodúcense na comarca varios conflitos de entidade: folga dos mineiros de Fontao, nova folga do Ferrocarril do 8 ao 22 de xuño, folga xeral en Lalín pola detención do alcalde Xesús Golmar a principios de xullo. Nestes conflitos intervén Fondevila, a quen a directiva do Sindicato mineiro de Fontao solicita a súa mediación co deputado comunista por Pontevedra Adriano Romero Cachinero para acelerar a solución da folga. Na carta a Romero, que se conserva no Arquivo da Guerra Civil de Salamanca, Fondevila aproveita para solicitar do deputado que recomende unha inspección “imparcial” ás Minas e as obras do ferrocarril que constate as duras condicións de traballo dos obreiros e se tomen medidas para solucionalas.
O GOLPE DE ESTADO DO 18 DE XULLO
O 18 de xullo estala a rebelión militar en África, as noticias chegan a Lalín e os partidos da Fronte Popular comezan a organizarse. Manuel Ferreiro, o que fora alcalde e agora secretario interino do Concello, convoca aos presidentes das Sociedades obreiras para informalos e pedirlles que se manteñan alerta. Vai a Pontevedra o día 19 e entrevístase co Gobernador. Este indícalle que debe declarar a folga xeral e enviar reforzos á capital para defender a República. O 20 xullo organízase baixo a supervisión de Fondevila, José Crespo (agora presidente da Sociedade de Bendoiro) e o propio Ferreiro, unha expedición armada a Pontevedra na que participan uns douscentos obreiros. Ao chegar a capital encóntranse con que o exercito xa saíu á rúa e os hidroavións de Marín sobrevoan a cidade. Teñen que regresar, e moitos fano de xeito desorganizado, algúns mesmo fan a viaxe de volta a pe polo monte Candán (como o caso do propio Fondevila). Aos que regresan nas camionetas agárdanos grupos de falanxistas e gardas civís en Silleda onde se producen varios enfrontamentos.
Comeza a represión que nesta zona vai axustarse ao pe da letra o que se recomendaba na base quinta da “Instrucción reservada núm. 1” do xeneral Mola para o levantamento:
“Se tendrá en cuenta que la acción ha de ser en extremo violenta para reducir lo antes posible al enemigo, que es fuerte y bien organizado. Desde luego serán encarcelados todos los directivos de los partidos políticos, sociedades o sindicatos no afectos al Movimiento, aplicándoles castigos ejemplares a dichos individuos para estrangular los movimientos de rebeldía o huelgas.”
Na Comarca do Deza van ser detidos os cargos políticos, alcaldes e concelleiros, e os dirixentes das sociedades obreiras durante os meses de agosto e setembro. Moitos serán paseados, outros xulgados e condenados a morte en procesos sumarísimos e os máis a penas de prisión. Por non falar da depuración que se inicia sobre os funcionarios públicos, xuíces, fiscais, empregados municipais, carteiros e sobre todo mestres.
Evidentemente a represión comeza polos dirixentes máis importantes e así, xa o 25 de xullo, un grupo de falanxistas diríxese a Bermés coa intención de deter a Fondevila. Rodean a casa e ordenan que saia. Fondevila consegue escapar ao cerco, aínda que resulta ferido por un disparo. Ocúltase, e cando os fascistas dan por rematada a busca, diríxese a casa do médico de Donsión, Cándido Soto, onde a punta de pistola obrígao a curalo. Permanece agochado durante algúns meses en casas de obreiros de Donsión e Cristimil, ata que a situación se fai insostible. Decide marchar a Portugal, e ao pasar a fronteira recoñéceo un antigo obreiro do ferrocarril ao que tiña axudado como dirixente sindical, que se pon á súa disposición para sacalo do país. Grazas a este inesperado apoio consegue sortear a policía portuguesa que entregaba a todos os refuxiados galegos ás autoridades franquistas, como lle sucedeu ao alcalde de Silleda Emilio Alonso Paz.
Mentres tanto, as autoridades do Movemento implícano en varios sumarios e será buscado e declarado en rebeldía. Vexamos como o describe o informe da Garda civil que aparece nunha das causas polas que é procesado:
JOSE FONDEVILA GARCIA- Nació en Bermés, provincia de Pontevedra, el 22 de junio de 1884; hijo de Vicente y Cesarina, oficio mecánico, estado soltero, estatura regular, delgado, pálido, ojos azules, pelo castaño, boca grande, cara alargada, anda mucho y de prisa, voz afeminada y ceremonioso en los andares.
Anarquista y comunista de acción – Fué expulsado de América por agitador revolucionario, ha sido detenido tres veces por fuerza de este Puesto por tenencia ilícita de armas; detenido también por agresión a un paisano causándole lesiones de las que falleció; ejercía influencia en las masas obreras y en las Sociedades para la creación de conflictos sociales; tuvo intervención en los sucesos en los que actuaba como cabecilla; sostuvo tiroteo con Guardia Civil y fascistas que le perseguian el 25 de julio de 1936, resultando herido. Se desconoce su paradero.
En novembro de 1936 embarca en Porto nun barco inglés que se dirixe a Francia. Unha vez en solo francés, atravesa a fronteira para entrar en España e poñerse ás ordes do exercito republicano para combater o franquismo.
As testemuñas sitúano como encargado do Parque de automobilismo das Brigadas Internacionais e logo como Comisario de guerra do Exercito republicano e falan da súa participación na batalla de Brunete e na toma de Teruel, onde salva a vida dalgúns prisioneiros do exercito nacional orixinarios da comarca.
En 1939 pasa co exercito republicano a Francia, onde é internado nun campo de concentración. Perdémoslle a pista ata 1942, cando confiado nunha presunta amnistía para aqueles que non estaban inmersos en delitos de sangue, tenta volver a Galicia. Pasa a fronteira por Irún o 20 de xaneiro. Pero aínda así, antes de presentarse ás autoridades, consulta con antigos coñecidos, entre eles o falanxista Antonio Tapias de Pontevedra, que lle aconsellan non presentarse ante o destino que sufriron outros que o fixeran (a prisión). Permanece agochado en Lalín varios meses, en casas de vellos coñecidos, cambiando de domicilio frecuentemente por temor ás delacións, e a finais de maio marcha outra vez cara Portugal, desde onde fai algunha visita a Lalín, ata que finalmente decide coller o camiño do exilio. Consegue un pasaporte mexicano no Consulado de Lisboa en outubro de 1942, logo de varios meses escondido na capital lusa e alegando a presentación dun invento: un “lanza bombas”
que fué sometido a la consideración de la Legación Americana, la cual encontrándolo de interés bélico remitiolo para su estudio y aplicación al Departamento de Guerra de los Estados Unidos de América.
Consegue finalmente embarcar con destino a México.
O EXILIO
Pouco sabemos do seu exilio en México, ao parecer non mantiña relación cos outros exiliados republicanos nin coa colonia galega. Si temos novas del a través das cartas que volve enviar á súa familia a partir de 1949, informándoos que está en México D.F., vivindo nunha Casa de Hospedes.
Tamén por medio dunha carta sabemos dunha viaxe aos Estados Unidos, desde onde escribe en 1961, na que relata que foi pensionado para presentar un invento (ao parecer o “lanza bombas”) que fora perfeccionando grazas aos seus coñecementos de mecánica.
En 1962 a Sociedade de Beneficencia Española de México acólleo como indixente e despois dun tempo mándao pola súa conta ao Hospital Psiquiátrico Nuestra Señora de Guadalupe en Cholula, a 130 Km. de México D.F. Tamén lle escribe á familia anunciándolles o seu traslado a Cholula.
O 22 de marzo de 1963 ingresa no Sanatorio. O diagnóstico é demencia senil. Sae do Hospital e volve á Beneficencia. O 9 de setembro de 1969 mándano por segunda vez a Cholula, onde morre o día 19 de decembro de 1973.
Manuel Igrexas
Comunicación presentada ao Congreso Internacional O exilio galego (Santiago de Compostela, 24-29 de setembro de 2001)
Francisco Blanco Barreira, presidente do Comité Republicano de Cristimil-Gresande.
O espírito combativo da Sociedade de Agricultores de Gresande esmoreceu coa ditadura de Primo de Rivera, pois a súa actividade, xa baixo o control de Cándido Soto e con Ramón Fernández Villar, Manuel Vigide e José Peña Surribas nos principais cargos directivos, limitábase a seguir as directrices da Federación de Sociedades Agrarias do Partido de Lalín controlada por Gonzalo López Gutiérrez e o agrarismo católico.
Entre as escasas actividades desenvolvidas hai que facer constar a que tivo lugar no local da Sociedade en agosto de 1928: unha reunión entre representantes das sociedades agrarias da comarca de Deza e delegados do Matadoiro do Porriño para tratar a venda de gando a MARUCOGA e crear un núcleo abastecedor na zona. Na mesma reunión acordouse solicitar aos Hijos de Lalín en Buenos Aires a cesión do Hospitalillo para dedicalo a Instituto.
Sobre a inacción da Sociedade, o daquela mestre da escola de Porreiros, Manuel González Rodríguez, manifestaba nunha carta dirixida a Jesús Blanco en outubro de 1928 o seguinte:
“Sobre la “Sociedad de Agricultores de Gresande”, le diré que sólo de nombre existe, porque son pocos los asociados. Débese esto a la falta de espíritu de colectividad, a la insidia y el fatalismo (herencia de árabes), la falta de ideales, la compleja psicología, etc., hacen de esta gente desidiosa y “suicida” un pueblo en decadencia.”
A última nova que temos sobre a actividade da Sociedade de Agricultores de Gresande é a presenza dun representante da entidade no IV Congreso Rexional Agrario celebrado no Porriño en maio de 1931, recén proclamada a República.
Pero os veciños máis progresistas de Cristimil e Gresande, que permanecían fóra do ámbito da Sociedade Agraria, van atopar coa proclamación da II República unha nova canle de acción: o Comité Republicano de Gresande-Cristimil.
O Centro Republicano de Lalín constituíuse o 8 de xuño de 1930 con Manuel Ferreiro como presidente e Marcelino García como secretario. De seguido comezaron as actividades de propaganda que culminarían co mitin celebrado o 7 de decembro no campo da feira de Lalín con Antón Vilar Ponte como principal orador, ao que acudiron representantes republicanos dalgunhas parroquias, entre eles están os de Gresande e Cristimil.
Aos poucos días da proclamación da República, o 24 de abril de 1931, o alcalde Manuel Ferreiro, convocou os mestres para que organizaran nas respectivas parroquias núcleos republicanos que “convenientemente instruidos y orientados puedan ser el más firme baluarte para la defensa del régimen”. Constituíronse efectivamente moitos destes comités parroquiais, e temos constancia da existencia dos Gresande e Cristimil, pois participaron varios delegados deses comités nas reunións do Centro Republicano de Lalín que tiveron lugar en 1931.
Na primeira corporación republicana, que tomou posesión o 20 de xuño de 1931, figura como concelleiro Francisco Cacheda, de Cristimil, membro da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires quen, nunha das súas visitas á parroquia natal en 1924, foi un dos que se opuxo ao control de Cándido Soto sobre a Sociedade de Gresande. Cacheda retornou definitivamente en 1928 e desde ese momento foi un dos impulsores do republicanismo na zona.
Os de Cristimil e Gresande tamén participaron nas asembleas republicanas da zona sur de Lalín (formada polas parroquias de Soutolongo, Vilatuxe, Vilanova, Barcia, Doade, Gresande, Cristimil, Lebozán e Zobra), como a que tivo lugar en Soutolongo o 6 de marzo de 1932 presidida polo concelleiro Antonio Jar Dobarro. En maio tivo lugar unha nova reunión, esta vez en Vilatuxe, tamén presidida por Antonio Jar na que, entre outros acordos, se solicita do Concello de Lalín que haxa un único recadador de arbitrios, para así reducir o presuposto, pois víñanse contratando 12 persoas para as tarefas do cobro. A seguinte da que temos noticia celébrase en Barcia en xullo.
En 1933 vemos como os comités de Gresande e Cristimil se agruparon para formar o Comité Republicano de Cristimil-Gresande, presidido por Francisco Blanco Barreira, que mantivo unha gran actividade durante ese ano e o seguinte. Francisco Blanco era irmán de Jesús Blanco, un dos fundadores da Unión del Partido de Lalín que chegou a presidir nos anos vinte e dirixente da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias e Culturales de Buenos Aires.
A través do periódico Razón, que dirixía Jesús Iglesias Surribas, moi vinculado a estas parroquias por nacer e criarse na parroquia veciña de Anseán, temos noticia de varias reunións do Comité. Unha delas foi a celebrada o 1 de outubro de 1933, e nela acordouse solicitar a construción da estrada Prado-Vilatuxe, protestar polo imposto de consumos e manifestar “la aspiración y deseo de este Comité, sea rotulada una de las calles de Lalín con el nombre del infatigable batallador y propulsor de la libertad Ramón González Vigide.”
Entre os membros máis destacados do Comité hai que mencionar a Francisco Blanco Barreira, que foi o seu presidente, o seu irmán Adolfo Blanco, o mestre Tomás Peiteado Mariñas, Eligio Quintá Ramos, José González García (Pepe de Gresande), Ramiro González Santomé, Antonio Santomé Granja e José Bouzas Golmar.
Logo do levantamento fascista do 18 de xullo de 1936, os membros do Comité organizáronse para recoller armas e foron á vila de Lalín para defender a República. Ante a inutilidade da resistencia, volveron ás súas parroquias e devolveron as armas requisadas. Non por iso libraron da represión:
Francisco Blanco, o seu irmán Adolfo, Tomás Peiteado, José González e Ramiro Santomé foron detidos o 25 de agosto e ingresaron na prisión de Lalín. Trasladados á Illa de San Simón en novembro, foron xulgados en Pontevedra o 18 de febreiro de 1937. Adolfo Blanco e Tomás Peiteado foron condenados a reclusión perpetua polo delito de rebelión e trasladados á Fortaleza de San Cristóbal de Pamplona en xullo. Adolfo Blanco participou na fuga do penal e foi abatido pola Garda civil o 22 de maio de 1938. Tomás Peiteado conseguiu a liberdade provisional en 1940, pero foi inhabilitado como mestre e tivo que sobrevivir dando clases particulares en Gresande e Bendoiro. Francisco Blanco e Ramiro González foron condenados a 15 anos polo delito de auxilio á rebelión, e José González a 12 anos polo mesmo delito. Os tres saíron en liberdade provisional en 1940. Francisco foi detido novamente en 1948 acusado de colaborar coa guerrilla, xulgado na Coruña en marzo de 1949 e condenado finalmente a 6 meses de prisión. Cando saíu en liberdade marchou á Arxentina, onde foi un dos promotores da placa en homenaxe ás vítimas da represión que a Unión del Partido de Lalín instalou en 1954 nos locais da Federación de Sociedades Galegas de Buenos Aires. José González tamén emigrou a Arxentina.
Eligio Quintá Ramos, que estaba cumprindo o servizo militar en Ferrol, foi paseado o 6 de outubro de 1936. Antonio Santomé Granja estivo un tempo fuxido ata que puido reintegrarse á vida normal cando amainou a onda represiva.
Historias de Deza 