A placa de Buenos Aires

Placa homenaxe aos asasinados pola ditatura franquista en Deza

En Buenos Aires, colgada nun dos locais da Federación de Sociedades Galegas, hai unha placa de bronce cunha alegoría da República que a Sociedade de emigrantes Unión del Partido de Lalín instalou en 1954 en homenaxe aos que caeron “en defensa de la libertad de la República española y los derechos humanos”. Figura nela un listado de 52 persoas, co seu respectivo cargo ou profesión, agrupados por concellos, “asesinados por pensar y desear para todos un mundo mejor”.

A sociedade Unión del Partido de Lalín. Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el partido [judicial], fundárase en Bos Aires en 1921, cun marcado carácter agrarista e co obxectivo do fomento do ensino laico. Co golpe de estado do 18 de xullo a sociedade apoia con manifestos ao goberno lexitimo e durante a guerra civil organiza en colaboración con Hijos de Silleda e Pro-escuelas en Bandeira, coas que formou a Intersocietaria, unha serie de actos cívicos e culturais para recadar fondos para a República. Ao rematar da guerra continúa denunciando os crimes do franquismo sobre todo os da comarca dezá, aínda que tamén se manifestaron nunha carta aberta contra as condenas a morte de varios fuxidos galegos en 1949.

En agosto de 1952 a Asemblea xeral da UPL acorda tributar unha homenaxe póstuma a todos os mortos do Partido Xudicial de Lalín (o seu ámbito de actuación) en defensa da República facendo unha placa que os recorde. A idea de facer un recoñecemento público e perdurable aos mártires republicanos xurdira o ano anterior no seo da Comisión Directiva, á que se incorporaran algúns dezaos exiliados a finais dos anos corenta, vítimas da onda represiva desencadeada contra a guerrilla; entre eles José Ferreiro (irmán do líder republicano fusilado Manuel Ferreiro), Francisco Blanco Barreira e Jaime Agra Blanco (xulgados en 1949 e condenados a desterro que deciden exiliarse na Arxentina).
En xullo de 1953 rematan os traballos da comisión encargada da elaboración da lista dos represaliados e ponse en marcha a homenaxe. Fíxase a data definitiva da inauguración e acórdase que a placa se instale no local da Federación de Sociedades Galegas.

Finalmente, o 14 de abril de 1954, coincidindo cos actos do aniversario da República, inaugúrase con discursos do presidente da Sociedade Bernardino Dobarro e do Secretario xeral da Federación, pechando o acto unha ofrenda floral.

Nos meses seguintes, a UPL pon a venda unha fotografía da Placa, que adquiriron e aínda conservan moitos emigrados dezaos en Bos Aires.

Segundo as nosas investigacións, o listado dos mártires da República na Comarca de Deza que aparece nesta placa é bastante exhaustivo, tendo en conta que foi elaborado partindo fundamentalmente de fontes orais, polo que hai algúns erros na transcrición de apelidos e outros mesmo aparecen co seu alcume. Así vemos recollidos os fusilados e paseados, os que perderon a vida nas prisións (incluídos os abatidos na evasión da cadea de Pamplona), os que morreron a consecuencia do seu paso polo cárcere e tamén as vítimas da represión á guerrilla durante os anos corenta. Puidemos localizar a case todos os sinalados na lista, pero quedan algúns casos dubidosos, especialmente aqueles que son identificados como militares, que supoñemos son soldados alistados nas filas do exercito franquista e paseados polos informes que os denunciaban como republicanos, enviados polas novas autoridades.

Ofrecemos a continución o listado cos nomes e apelidos correctos:

LALÍN
Manuel FERREIRO PANADEIRO
Luis FRADE PAZOS
Emilio AREÁN MOURE
José LÓPEZ BERMÚDEZ
Adolfo BLANCO BARREIRA
José CARBALLUDE GONZÁLEZ
José CRESPO TORRES
Benito FERNÁNDEZ BALBOA
Amadeo ENRÍQUEZ BALDONEDO
José DONSIÓN MUIÑOS
Jesús FROIZ GÓMEZ
Eliseo GARRA LALÍN
Ramiro GRANJA GONZÁLEZ
Celso LAMAS COEGO
Miguel LAMAS IGLESIAS
Amancio LÓPEZ
Gonzalo LÓPEZ RODRÍGUEZ
José MONTOUTO RODRÍGUEZ
Eligio QUINTÁ RAMOS
Luis VARELA SOBRADO
José VÁZQUEZ FERNÁNDEZ

SILLEDA
Emilio ALONSO PAZ
Constantino CONDE PENIDO
Antonio COSTOYAS ARES
Miguel NICOLÁS ESPERANTE
José FARES FIDALGO
Luis MUIÑOS LORENZO
Ramón MUIÑOS LORENZO
Manuel NOYA GÓMEZ
Francisco PARDO GÓMEZ
Arturo PÉREZ LÁZARA
José RILO BUJÁN
Antonio VALLADARES GONZÁLEZ
Antonio VÁZQUEZ GONZÁLEZ
José Natividad SERPA ARAQUE

CARBIA
Eduardo BREA CAJIDE
Ramón RAMOS LAMAS
Rogelio CAJIDE RODRÍGUEZ
Ramón CAJIDE RODRÍGUEZ
Manuel CARBALLAL PENA
Jesús CEA ASOREY
Manuel CEA ASOREY
Antonio GÓMEZ LÓPEZ
Primo LÓPEZ RIVADULLA
Ramón TORREIRO RIAL
Rogelio SALGADO REY
Manuel SARMIENTO DEBÉN
Manuel VILLAR CIMADEVILA
Enrique VILLAR CIMADEVILA
Luis VILLAR CIMADEVILA

AGOLADA
Julio BARRIO NEGRO

RODEIRO
Victorino AREÁN DIÉGUEZ

Seis republicanos paseados na Estrada

Descubrimento da placa no lugar onde foron paseados.

O 9 de outubro de 1936 foron asasinados preto da Ponte do Regueiro, a saída da Estrada cara Pontevedra, seis destacados republicanos. Tres eran da Comarca de Deza: Xesús Froiz, de Lalín, o silledense Ramón Muíños e Severino García Teijeiro, de Rodeiro. Dos outros tres paseados, un tamén procedía da Prisión de Lalín, o mestre Manuel Guillán, que pasaba as vacacións de verán en Soutolongo, e fora o primeiro detido a raíz do levantamento militar.

Os outros asasinados eran dous arousáns: José Domínguez González-Boullosa e Juan Bacariza Sánchez.

Cando se fan 70 anos do seu asasinato, queremos traer á memoria estes feitos e recordar as tráxicas circunstancias da súa morte, agravadas neste caso, xa que as familias non puideron recuperar os cadáveres nin recordalos.

Manuel Guillán Abalo, mestre, nacido en Vilagarcía de Arousa, e casado con Josefa Agulló Barral (dunha familia vinculada a Lalín, de onde era orixinaria a nai), foi detido o 21 de xullo, ingresando ese mesmo día na Prisión de Lalín. A acusación que pesaba sobre el era a de facer “propaganda comunista” entre os obreiros do ferrocarril. De feito, na causa que se lle seguiu despois da súa morte, en xaneiro de 1937, o cualifican de “organizador de masas obreiras”. Guillán estaba pasando uns días en Soutolongo, na casa da súa cuñada, a tamén mestra Cruz Agulló. Era amigo de Marcelino García, de Soutolongo e Antonio Jar “Barbote” de Vilatuxe, dous importante dirixentes republicanos, cos que estivo os días 19 e 20 de xullo, viaxando ata Silleda na procura de novas do desenvolvemento do movemento militar. Foi precisamente na compaña de Antonio Jar con quen se achegou a Lalín o día 21 para falar por teléfono, cando foi detido pola Garda civil. Manuel Guillán permaneceu na prisión de Lalín ata a madrugada do día 9 de outubro.

Xesús Froiz Gómez, nacido en Moneixas en 1902, era xornalista e poeta [baixo o pseudónimo de “El cantor del bosque” ten publicadas composicións de tema social con Galicia como fondo]. En 1928 faise cargo da correspondencia de Faro de Vigo en Lalín, co que colabora ata fins do ano seguinte. Coa chegada da República, o alcalde Manuel Ferreiro noméao Garda municipal. Foi o primeiro director do periódico La Nueva España e cando Jesús Iglesias fundou Razón, Xesús pasou a ser redactor. Ingresa no Partido Galeguista en 1934, converténdose no animador e propagandista de Os Dezas, os gaiteiros de Moneixas, e en colaborador de A Nosa Terra, o periódico galeguista. Participa na campaña das eleccións de febreiro de 1936 a prol do Fronte Popular e na do Estatuto de Autonomía en xuño. O 4 de agosto detéñeno e ingresa en prisión, onde permanece ata o 9 de outubro.

Ramón Muíños Lorenzo nacera na parroquia do Castro de Silleda tamén en 1902. Traballador nas obras do ferrocarril, estaba vinculado á Sociedade Obreira de Ponte, da que chegou a ser Presidente en xuño de 1936. En marzo fora nomeado concelleiro interino da Corporación municipal silledense. Logo do asasinato do seu irmán Luis o 29 de agosto, os falanxistas de Silleda detéñeno en setembro, permanecendo na Prisión de Silleda ata o fatídico 9 de outubro.

Ese madrugada, a Garda civil preséntase na Prisión de Lalín para levarse aos detidos Manuel Guillán e Xesús Froiz, pretextando un traslado á Prisión de Caldas de Reis. Algo debeu sospeitar o Xefe da cadea lalinense, que ese mesmo día envía unha comunicación ao seu colega de Caldas anunciándolle o traslado. Ao pasar por Silleda, detéñense para recoller á Ramón Muíños, e emprenden o camiño cara á Estrada.

Severino García Teijeiro nace en 1895 na parroquia de Guillar (Rodeiro), era fillo de Fernado García Mosquera, emigrante retornado de Cuba. Faise practicante, e a primeira corporación republicana noméao Practicante municipal do Concello de Rodeiro. Vencellado á Sociedad de Agricultores de Sta. Marina de Pescoso desde a súa creación en 1920, chegou a ser Vicepresidente entre 1931 e 1933. Foi detido o 3 de setembro de 1936 pola Garda civil e os gardas cívicos de Rodeiro por tenencia de armas e “propaganda comunista”. Trasladado a Pontevedra acúsano de auxilio á rebelión. No proceso sae a relucir un antigo sumario de 1931 por colocación de explosivos nos hórreos dalgúns caciques que se opuñan á Sociedade de Agricultores. Foi xulgado en Consello de guerra o 6 de outubro de 1936, comprobándose que a suposta arma era unha simple escopeta para a caza de paxaros e que ademais estaba inservible. A sentencia do Tribunal é absolutoria. O 11 de outubro decrétase a liberdade do procesado. Pero Severino García non pode coñecer o resultado do seu proceso. Na noite do 8 de outubro pretextando un traslado á Cadea da Estrada, Severino xunto a outros dous detidos na Provincial de Pontevedra, José Domínguez González-Boullosa e Juan Bacariza Sánchez, son sacados da prisión pola Garda civil e levados nun autocar camiño da Estrada.

Pouco antes de chegar á vila da Estrada, no quilómetro 23 da estrada Chapa-Carril, preto da Ponte do Regueiro, a expedición de Pontevedra únese á que traía aos presos de Lalín e Silleda. Alí baixan aos detidos das camionetas e asasínanos entre as catro e as cinco da mañá. Esta coincidencia das dúas macabras expedicións non pode ser casual, o mesmo día e á mesma hora, nun lugar desolado, estaba planeado eliminar aos que consideran inimigos da nova orde fascista que se esta impoñendo a sangue e lume. Como a ningún deles se lle podía imputar delito polos Tribunais Militares, os fascistas deciden a súa condena a morte sen requisito “legal”.

Segundo se desprende do Sumario, os gardas civís que efectuaron os disparos foron Casimiro Álvarez Rincón e Agustín López Ferreiro, sendo Alejandro Pérez González o garda condutor do autocar de Pontevedra. Naturalmente a xustificación é a aplicación da tristemente famosa “lei de fugas”.

Os cadáveres foron trasladados ao cemiterio da Estrada, onde os soterraron. A súa defunción non foi inscrita no Rexistro civil. Meses máis tarde, a familia de Manuel Guillán Abalo recupera o seu corpo e entérrao dignamente, inscribindo a súa morte no Rexistro civil de Vilagarcía de Arousa. A doutro dos asasinados, Severino García, non puido recadar probas da súa morte tendo que anotar no Rexistro de Rodeiro unicamente a súa “desaparición” en maio de 1938. As familias das outras dúas vítimas dezás, Xesús Froiz e Ramón Muiños, seguen aínda hoxe sen poder recuperar os seus corpos.

Á noite seguinte a Garda civil de Pontevedra dálle o paseo nas inmediacións da capital a outro veciño de Rodeiro: Victorino Areán Diéguez. Nacido en Vilafrío (Portela) en 1910, estivera implicado nos incidentes ocorridos nas eleccións xerais de xuño de 1931 en Rodeiro. Foi detido o 1 de agosto de 1936 por tenencia de armas. Trasladado a Pontevedra o 8 de setembro para ser xulgado, o Consello de guerra non chegou a celebrarse, porque do sumario non se desprendía a comisión de ningún delito. O Xuíz instrutor decide poñer a Victorino Areán a disposición da Autoridade Gobernativa o 28 de outubro, cualificándoo como “suxeito extremadamente perigoso para a orde pública”. Pero a resolución do Tribunal chega 18 días tarde. Victorino fora asasinado na noite do 9 de outubro no quilómetro catro da estrada de Pontevedra a Pontecaldelas polos gardas civís Jesús Barja e Evaristo Cid da Comandancia de Pontevedra. O seu irmán máis novo Germán Areán, a quen tamén acusaban os fascistas de Rodeiro, logrou agocharse e salvou a vida alistándose no Exército de Franco, marchando ao rematar a guerra a Barcelona.

Manuel Igrexas.