Armando de Lalín, o perpetuo axudante de Ramón María Aller

Venancio Froiz no Observatorio de Santiago.

Con motivo dos cincuenta anos do seu pasamento, son varios os libros, artigos e recensións que nos últimos días se están publicando sobre a personalidade e a obra de Ramón María Aller, o astrónomo de fama internacional. Entre as homenaxes, produce especial ledicia ver por fin editado o seu libro A astronomía a ollo ceibe na súa lingua orixinal. Unha obra que fora presentada en maio de 1936, para a súa posterior publicación, ao Seminario de Estudos Galegos, no que Ramón Aller ingresou en 1928 cun discurso de entrada dedicado ao Matemático Rodríguez. A sublevación fascista de 1936 impediu a realización deste proxecto e finalmente o libro foi publicado en castelán en 1948 co título Astronomía a simple vista.

Porén, eu vou dirixir o telescopio un pouco máis abaixo, cara a unha figura que sempre estivo a carón do sacerdote de Lalín, xa incluso antes destes feitos e do seu traslado a Compostela para dirixir o observatorio da Universidade: Armando de Lalín.

Este persoeiro chamábase en realidade Venancio Froiz Gómez e era fillo do coñecido xastre de Lalín Gerardo Froiz, o dono da xastrería “La Elegancia” na Praza da Constitución, a decana das xastrerías lalinenses. En Compostela, onde era coñecdo como “Armando de Lalín”, nun artigo de 1976 dedicado á visita da Banda de Lalín á cidade, descríbeno como “escritor de corte vernáculo muy amante de su tierra, cuya sensibilidad y puritanismo no encaja dentro del desconcierto mundano de nuestros días”.

Venancio, que naceu o 10 de xaneiro de 1913, era o máis novo do fillos de Gerardo e Áurea. O máis coñecido dos irmáns foi Xesús Froiz, o poeta e xornalista asasinado polos fascistas en 1936; quizais fose del de quen herdase a súa vocación literaria.

Sendo mozo entrou a traballar con Ramón María Aller en Lalín e este encargouse da súa educación. A influencia do sacerdote xa era palpable nos anos finais da República, cando atopamos a Venancio Froiz como vogal das JAP, a organización xuvenil de Acción Popular, o partido de Gil Robles, que tiña como líder local a Manuel González López e na que tamén figuraban José Madriñán Pereiro, Salvador Carracedo, Ángel Gómez Fernández e Rodrigo Facal Goyanes.

Venancio converteuse no axudante e colaborador do astrónomo e, cando este marchou a Compostela nos anos corenta, levouno con el. Foi Froiz quen axudou a Aller a desmontar e embalar os instrumentos do seu observatorio de Lalín para trasladalos ao que logo sería o observatorio da Universidade de Santiago, que pasou a dirixir. Nomeou a Venancio porteiro, aínda que tamén tiña como misión o coidado dos aparatos e axudaba o padre Aller nas súas observacións astronómicas. Posteriormente acabou sendo axudante de investigación do Consello Superior de Investigacións Científicas. Vidal Abascal dicía que nos últimos anos da súa estadía en Compostela, Aller facíase acompañar sempre de Armando para non andar só.

Manuscrito de “Miña linda Galicia”.

Foi durante eses anos na capital de Galicia cando desenvolveu a súa afección pola literatura. Ao seu primeiro poema, “Rosiña”, con data de 1945, seguíronlles un bo feixe de contos e uns poucos poemas, todos eles en lingua galega e asinados como “Armando de Lalín”. Varios deses relatos curtos foron publicados en El Correo Gallego, algúns con ocasión dos especiais que este xornal dedicou á Feira do Cocido. “O anxeliño da María José”, “A Suriña” e “Pepiño de Carballude” son algúns dos textos escritos por este autor, nos que narra as peripecias de personaxes populares da vila de Lalín.

En El Correo Gallego apareceron tamén artigos divulgativos como “Choran os hórreos” ou “Un galego de corpo enteiro”, como homenaxe a Xesús San Luís Romero, o escritor compostelán autor da famosa obra O fidalgo, por quen manifestaba enorme admiración. Estas publicacións déronlle certa sona de escritor nos faladoiros xornalísticos da cidade, e a iso débense as poucas referencias que topamos na prensa á súa figura. No pequeno arquivo que conservan os seus familiares gárdanse outros contos inéditos (“O Ferreiro da Seara”, “O pucha furada”, “A Venturiña”…), algúns mesmo parecen ordenados en preparación da edición dun libro que nunca chegou a ver a luz.

Logo do retorno de Aller á súa vila en 1963, continuou vivindo en Compostela até que, xa ancián, foi coidado na casa duns familiares en Lalín, onde morreu o 23 de maio de 1996.

José Vázquez, o reloxeiro de Ramón Aller

O sabio lalinense Ramón Mª Aller, figura popular no mundo da astronomía e das matemáticas, ten tamén unha interesante faceta, quizais menos coñecida, a de promotor e impulsor dunha “escola de reloxería” en Lalín.

José Mª Vázquez.

Imos dar noticia dalgúns dos discípulos reloxeiros de Ramón María Aller, centrándonos especialmente en José Mª Vázquez Vázquez, o fundador da saga e tamén o máis descoñecido. Non sabemos como chegou a aprender o oficio, pero nos primeiros anos do século XX, con pouco máis de vinte anos, xa o atopamos instalado na vila de Lalín cun pequeno taller de reloxería.

José María Vázquez naceu na parroquia de Vilanova o 19 de abril de 1880, era fillo de Antonio Vázquez Duro e Rosa Vázquez. Estableceu contacto con Ramón Aller para que este o iniciara nas matemáticas, na astronomía e nos secretos da reloxería. Consciente da intelixencia e habilidade de José, Aller encargoulle a construción dun aparato de antena que permitía recibir a hora do meridiano de Greenwich, transmitida desde a Torre Eiffel.

A fama de Vázquez estendeuse por todo o país, chegando a converterse no bruxo da reloxería, pois para el “non había cousa difícil de arranxar”. O seu taller de Lalín era a clínica á cal acudían todos os reloxos irreparábeis. Era tal o seu prestixio que se lle encomendou a construción dun reloxo para o mosteiro do Escorial. Rematado o traballo, deixou como encargado do mantemento ao seu irmán Casiano Vázquez, formado canda el en Lalín, e que estableceu en El Escorial unha reloxería.

Evangelino Taboada.

No seu taller de Lalín tamén se iniciaron como reloxeiros o seu sobriño Evangelino Taboada, fillo da súa irmá Florinda, que entrou como aprendiz con dez anos e, un tempo despois, o irmán deste, Cándido Taboada. Logo de aprender o oficio co seu tío, os irmáns Taboada Vázquez instaláronse en Silleda, lugar no que casaron. Evangelino marchou a Vigo e estableceuse cun taller na Rúa Elduayen, mentres que o seu irmán Cándido asentouse en Compostela co seu cuñado Nicanor Otero, onde fundaron unha reloxería na rúa Caldeirería, a cal se converteu nun centro cultural e artístico durante os anos trinta. Por outro lado, na época da República Evangelino tivo tamén unha grande actividade política, pois foi candidato da ORGA nas eleccións municipais de Vigo e despois acabou afiliándose ao PCE. Cando estalou a sublevación fascista de xullo do 1936, el estaba pasando uns días en Vilanova, o que o salva dun linchamento. Permaneceu agochado en varias casas da parroquia, protexido por familiares até 1939, cando se presentou ante o gobernador civil Gómez Cantos. Debido á incerteza da súa situación decidiu marchar a Portugal co seu fillo Adolfo, pero foron detidos na fronteira e encarcerados. Logo de pasar un ano na prisión, saíron en liberdade provisional. Entre os traballos máis destacados de Evangelino podemos citar o reloxo do instituto Santa Irene de Vigo e a construción do aparato do Observatorio Astronómico da Universidade de Santiago de Compostela. O relato da súa peripecia vital pode seguirse no documental O reloxeiro, dirixido por Rita Romero en 2012.

Anuncio da reloxería de Cándido Taboada.

Pero volvamos con José Vázquez. En 1908 temos novas dunha das súas creacións, un péndulo eléctrico de precisión e, ao ano seguinte, construíu un reloxo completamente eléctrico que presentou á Exposición Rexional Galega de 1909, polo que obtivo a medalla de ouro. Continuou perfeccionado os aparellos e dous anos despois fabricou un novo modelo, un péndulo de segundos.

José María, que casara en 1901 coa moza da Xesta María Josefa García Fernández, tivo dúas fillas, Socorro, que naceu ese mesmo ano, e Celia, dous anos despois, en 1903. A súa muller María Josefa morreu en 1907 como consecuencia dun parto complicado e Vázquez casou en segundas nupcias con outra veciña da Xesta, Mercedes González Pájaro, filla de Pedro González Taboada, en 1910. Con Mercedes tivo cinco fillos máis: Antonio, Luís, María Alicia, Concepción, Adolfo e José Alfonso, que naceron todos en Lalín.

En febreiro de 1920 morreu a súa nai Rosa Vázquez, e José embarcouse do porto de Vigo cara a Buenos Aires, onde estableceu un modesto taller no barrio de Constitución, no que se dedicaba a reparar reloxos. Puxo máis tarde unha xoiería e unha fábrica de reloxos eléctricos nas rúas Avenida de Mayo e Belgrano que alcanzou moita sona na capital do Plata, onde era coñecido como o “mellor reloxeiro do mundo”.

Temos novas dalgunhas das súas obras na Arxentina. En 1924 fabricou en Córdoba o primeiro reloxo eléctrico con péndulo de precisión do país, que foi presentado o ano seguinte na Exposición de Industrias Arxentinas e polo que lle concederon a medalla de ouro. Tamén en Córdoba reparou o vello reloxo da catedral que se consideraba practicamente inservíbel. E construíu o reloxo eléctrico con carillón de campás para a igrexa da Nosa Señora da Esperanza de Buenos Aires.

Reloxos do Luna Park.

Cando se edificou o Luna Park, o pazo dos deportes da capital arxentina, chamárono para construír o xogo de reloxos que servía para regular os combates de boxeo, loita e baloncesto. Aínda que probablemente a súa obra máis orixinal fose o reloxo floreal para o Parque 9 de Julio da cidade de Tucumán. Inaugurado en 1935, mide seis metros de diámetro e as súas agullas pesan 95 quilos. Só hai outro do mesmo tipo no mundo. Puramente mecánico, había que darlle corda todos os días, ata que hai uns anos foi automatizado.

José María Vázquez regresou por primeira vez ao seu país a finais de 1948, nunha viaxe na que se reencontrou co seu mestre, o sacerdote Ramón María Aller, ao que visitou para entregarlle o título de socio de honra da Sociedad Hijos del Partido de Lalín en Buenos Aires por encargo da directiva da asociación e asistiu á voda da filla do seu sobriño Evangelino. Tamén aproveitou para desprazarse a París e visitar a Casa Brillet de fabricación de reloxos eléctricos, para introducir algunhas modificacións nos seus modelos. Volveu unha segunda vez a España en agosto de 1950, visitou á súa familia de Vilanova e tivo un novo encontro co astrónomo lalinense. Esta sería a última ocasión, pois morreu na capital arxentina a mediados de xaneiro do ano seguinte.

Reloxo do parque 9 de Julio. Tucumán.

Os seus sobriños Evangelino e Cándido morreron tres anos despois, o 1 de agosto de 1954, nun accidente de moto cando viñan cara a Lalín.

Un artigo de Ramón Mª Aller no Faro de Vigo

Ramón Mª Aller e os seus axudantes.

Revisando a colección de recortes de prensa da época da República, sobre a que estamos realizando unha investigación, atopamos este escrito de Ramón María Aller Ulloa, o astrónomo de Lalín, do que mañá se conmemora o 125 aniversario do seu nacemento.

Co título “Ramón M. Aller y la última lluvia de estrellas”, apareceu no FARO DE VIGO, o 20 de outubro de 1933. Trátase dun artigo de divulgación da astronomía no que o sabio explica aos lectores do xornal o fenómeno da chuvia de estrelas que se puido observar o 9 de outubro daquel ano.

Como curiosidades, apuntar a mención que fai ás mozas de Lalín que o avisaron do acontecemento alarmadas pola loucura das estrelas. Tamén a dobre denominación do sol como astro rei ou astro presidente (xa que foi escrito na época republicana). E no remate, a referencia ás súas crenzas.

Ao tratarse dun dos poucos artigos de Ramón Aller escritos para o gran público, e como homenaxe á súa figura científica, traémolo hoxe de novo a estas páxinas.

Ramón M. Aller y la última lluvia de estrellas

El sabio astrónomo gallego escribe para FARO DE VIGO sus impresiones obtenidas en el observatorio de Lalín.

Ya podemos llamar “dracónidas” a las innumerables partículas que el 9 de este mes, al cerrar la noche, nos dieron gratis un magnífico espectáculo. Así como otras lluvias de estrellas errantes son más o menos probables en fechas determinadas, la última a todos ha cogido de sorpresa.
Yo, bien descuidado estaba, esperando que unos pares de estrellas “verdaderas” se acercasen al meridiano para continuar las mediciones que vengo realizando, cuando un nutrido grupo de señoritas me buscó para decirme que les daba miedo la locura de las estrellas. ¡Se movían por todas partes! Tengo que agradecerles el aviso y perdonen la poca cortesía, pues no me detuve a tranquilizarlas; el fenómeno no esperaba y había que proceder a observarle.
Miles, muchísimos miles, de estrellas errantes perecieron volatilizadas en nuestra atmósfera el 9 de este mes. Ya al anochecer se veían muchas, según me informaron después: entre 19 horas 30 minutos y 20 horas alcanzó un máximo; a las 20 horas y 15 minutos ya se notaba bien la disminución, y ésta fue lentamente progresando hasta que a las 21 horas 30 minutos ya se podían contar dos o tres estrellas errantes en un área de unos 90 grados cuadrados.
Lo primero era observar el punto del cielo del cual parecían irradiar. Tanto por las direcciones como por la amplitud de las trayectorias, en seguida se veía que el “radiante” se hallaba en el cuadrilátero formado por las estrellas “beta”, “gamano”, “xi” y “ni” de la constelación del Dragón, y de aquí el nombre de “dracónidas” con que serán designadas en lo sucesivo. Un examen más preciso dio como punto de radiación la vecindad de “xi” “Draconis”, a 56 grados de declinación y 17 horas 44 minutos de ascensión recta. Ya sabemos, por tanto, la dirección en qué venía el numeroso enjambre de corpúsculos.
En segundo lugar, es menester averiguar las velocidades de que estaban animadas. Para esto había que examinar la amplitud angular de las trayectorias en cada región del cielo y su duración. En general, esta duración era cercana a medio segundo, y las trayectorias tenían unos ocho o diez grados de amplitud en Perseo, Andromeda, Pegaso, el Aguila, Ofnico…. y parajes de análoga distancia angular al radiante. Resulta de esto que las velocidades andarían cerca de unos cincuenta kilómetros por segundo, ya que las estrellas errantes son visibles entre unos cien y doscientos kilómetros de altura sobre el suelo. Algunas estrellas errantes más luminosas dejaban ligera estela, sus trayectorias eran más largas y su duración vecina al segundo; algo así como proyectiles que en menos de un segundo recorriesen la distancia Lalín‑Santiago.
Cuando se hayan discutido las observaciones de diversos puntos, sabremos más seguramente las velocidades y conoceremos la órbita que describe esa multitud de partículas, de las cuales en nuestra atmósfera quedaron volatilizadas cuantas hemos visto, que no fueron pocas. Pero sin necesidad de cálculos complicados, suponiéndoles la velocidad de cincuenta kilómetros, y puesto que e1 fenómeno duró más de dos horas, bien podemos decir que el enjambre tenía de largo más de 2 x 60 x 60 x 50, es decir, más de 360000 kilómetros. Por otra parte, la Tierra al describir su órbita camina a razón de 80 kilómetros por segundo; y como cortó al enjambre no muy lejos de la normal, también podemos afirmar que éste tenía una anchura superior a 2 x 60 x 60 x 30, esto y más de 216000 kilómetros de ancho. Todas estas dimensiones son seguramente límites reducidos por defecto.
Y con estos sencillos cálculos va quedará satisfecho el respetable amigo que me pidió estas cuartillas; porque su intención es de vulgarizar conocimientos astronómicos, y si se fija la atención en lo apuntado, se verá: 1.° Que un conjunto de muchos millones de partículas en un espacio de cerca de medio millón de kilómetros a lo largo y a lo ancho, viaja por el espacio describiendo una órbita parabólica o elíptica de gran excentricidad en torno del Sol. 2.º Que ese conjunto el 9 de octubre cruzó la órbita de nuestro planeta en el preciso momento en que llegábamos al punto de cruce. 3.º Que esos corpúsculos, al pasar por nuestra atmósfera animados de gran velocidad, se pusieron incandescentes, recreándonos el vistoso efecto de sus variadas trayectorias en apariencia, aunque paralelas en realidad. 4.º Que aquí perecieron abrasados, dejándonos su masa en forma de polvo impalpable, con lo cual hemos adquirido un poco de materia que antes no había sobre la Tierra, pero tan poca en comparación de la de nuestro globo, que éste no ha crecido de masa en cantidad apreciable.
¡Cuántos de esos enjambres circularán en torno de nuestro sol sin que jamás los crucemos!… Desde Júpiter, el planeta gigante, hasta esas pequeñas partículas que forman las estrellas fugaces, hay en nuestro sistema cuerpos de todos tamaños. En otros términos, la familia del Sol es numerosa, abundante y variada; con todo, el astro rey (o presidente si rige en republicano) no pasa de ser una estrella medianeja que, metida en el centro de Antares por ejemplo, desaparece como un punto en el medio de la roja gigante, pues aun quedarían dentro de Alpha del Escorpión, Mercurio, Venus, La Tierra y Marte, y… las estrellas fugaces del día 9, si, al hacer el enchufe de nuestro sistema solar en Antares fuese dicho día.
Los cielos cuentan la gloria de Dios con lluvias de estrellas y sin ellas también.
RAMON M. ALLER.
FARO DE VIGO, 20-10-1933, p. 8

Manuel Igrexas.