Neste 2022 que remata fixéronse cen anos da aparición de Verdad y Justicia, acontecida un 18 de abril de 1922. Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que chegaran de Cuba uns meses antes, botaron a andar o bisemanario desde un local alugado na parroquia de Prado.
Máximo López Carral, fundador e director de Verdad y Justicia.
“Coñecín un Lalín sen bancos, sen instituto, sen colexios privados, sen grupos escolares do Estado. Sen tantos ricos nin tantos cartos, pero tiña algo Lalín que hoxe xa desapareceu, un xornal que se chamaba Verdad y Justicia.”
Así o lembraba Laxeiro n’Os escritos de Don Ramiro, unha das poucas referencias que se poden rastrexar sobre esta excepcional experiencia xornalística que semella sepultada no esquecemento. O periódico Verdad y Justicia que o de Botos coñeceu nos seus anos na Habana, debeu deixar nel unha fonda pegada que aínda permanecía na memoria moitos anos despois.
E efectivamente, Verdad y Justicia foi un periódico valente que fixo honra ao seu título sostendo unha dura campaña a prol da xustiza, apoiando o movemento agrarista contra o rancio caciquismo que imperaba en Deza, coas únicas armas da razón e a verdade.
Non se conservan exemplares e malamente podo reconstruír a historia deste xornal a través das referencias que del fan algunhas publicacións da época.
Que fixo posible a edición dun medio tan crítico co poder na nosa comarca? Conxuráronse por esas datas varios factores: O empuxe dos emigrados cubanos, o rexurdimento do agrarismo lalinense, e a fundación da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.
Pódese rastrexar a orixe no periódico uns anos antes. Algúns membros da sociedade Hijos de Lalín da Habana viñan insistindo dende a súa creación en 1910, na necesidade de apoiar ás sociedades agrarias na súa organización e defensa. A primeira noticia que temos sobre a intención de crear un xornal agrario en Lalín data de 1914, cando Máximo López, apoia unha proposición de Felipe Sánchez para a axudar ás sociedades agrarias, facéndoa extensiva á creación dun periódico que defenda as súas posicións.
Pero hai que agardar a 1920 cando se crea a sociedade Club Lalín da Habana, que se propón como un dos seus fins “Propender a la estabilidad de un periódico en dicho Ayuntamiento que sirva de vocero defensor de los principios que sustenta este Reglamento.”
O proxecto materializouse logo da viaxe de Maximino López Carral, dirixente de Hijos de Lalín e Club Lalín da Habana coa súa familia a Galicia a finais de 1921, instalándose na parroquia natal de Moneixas.
O movemento agrario era vizoso en Deza a principios dos anos vinte logo da fundación de novas sociedades en Lalín, Agolada, Rodeiro e Silleda, culminando coa constitución da Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín formalizada o 11 de decembro de 1921, coas sociedades de Gresande, Vilanova, Prado, Bermés, Anzo, Filgueira, A Balouta, Goiás, Botos e as dos concellos de Dozón e Agolada.
En xaneiro 1921 constituíuse na capital arxentina o Comité auxiliar de las sociedades agrícolas y culturales del partido de Lalín en Buenos Aires co propósito de “defender os intereses e dereitos dos labregos a fin de mellorar a situación precaria que os oprime”. E nese mesmo mes bota a andar a sociedade Unión del Partido de Lalín que se autotitula “Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el Partido”.
Con estes vimbios Maximino López e Jesús Iglesias Surribas, que tiña experiencia como impresor, inician a edición de Verdad y Justicia co obxectivo declarado de “fomentar la instrucción y la cultura y ser órgano de las Sociedades Agrarias del partido de Lalín”. Contan tamén coa colaboración de Jesús Filloy, o líder agrario de Cortegada, retornado de Buenos Aires uns anos antes, que se converteu nun dos redactores do xornal. O 18 de abril abriron os dezaos o primeiro número do xornal que saíu a rúa durante case tres anos cada quince días, coincidindo coas datas das feiras de Lalín,.
Un fragmento da única folla conservada de Verdad y Justicia.
Verdad y Justicia serviu de voceiro da campaña contra a anulación eleccións municipais de febreiro de 1922, nas que os agrarios obtiveran unha soada vitoria en Lalín, Silleda e Agolada. As eleccións foran invalidadas polo caciquismo alegando defectos formais, o que desencadeou unha vaga de mitins e protestas, ata que en setembro se celebraron novas eleccións en Silleda, Agolada e Rodeiro.
Desde o xornal lanzaron a idea de celebrar un congreso agrario das Sociedades de Lalín e A Estrada para asentar a colaboración entre elas, e o director, Maximino López participou no congreso Agrario de Tui de setembro de 1922.
Pronto se viu acosado polas autoridades e enfrontado coa Igrexa. O cura de Moneixas, Andrés Cajide, viña atacando ao director desde o púlpito acusándoo de masón e espiritista. Máximo sufriu tamén un atentado aínda que sen consecuencias.
Con este panorama, Máximo López decidiu retornar a Cuba coa familia embarcando no vapor Hammonia no porto de Vigo o 8 de setembro de 1922. O barco naufragou o día seguinte, Máximo e a familia salváronse e foron recollidos por un barco inglés que os levou a Southampton, desde onde volveron a Vigo para embarcar de novo rumbo a Habana.
Jesús Iglesias Surribas, administrador e despois director do periódico.
A Máximo López sucedeuno na dirección do periódico Jesús Filloy, que continuou coa mesma liña editorial. E consecuentemente, en xaneiro de 1923, o bispo de Lugo Plácido Ángel Rey prohibiu a “lectura e retención” do periódico en toda a diocese por conter proposicións heréticas, ser claramente naturalista e librecultista, defender proposicións malsoantes, escandalosas e impías, ademais de estar “escrito con pésima redacción gramatical”.
Cando en setembro de 1923 o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado e instaurou unha ditadura en España, Verdad y Justicia non desapareceu. Jesús Iglesias Surribas, que ocupara o posto de administrador, fíxose cargo da dirección. O periódico esquivou como puido a censura da ditadura, non sen polémicas.
A sociedade Unión del Partido de Lalín, que aceptara a correspondencia do periódico en Buenos Aires, pronunciouse en varias ocasións contra os artigos que se publicaban, acusando á dirección de abandonar os ideais agraristas. Protestou contra os escritos de Ricardo Rielo denigrantes para a sociedade. Antón Alonso Ríos publicou duros ataques á dirección da Federación, segundo el entregada a ditadura, que foron respondidos por Ramón Fernández Villar defendendo a liña colaboracionista das agrarias federadas.
Tamén desde El Despertar Gallego, o órgano da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales de Buenos Aires, Alonso Ríos, asinando como “El rugidor de la Selva”, atacou a Xesús Froiz, que publicaba as súas primeiras colaboracións xornalísticas en Verdad y Justicia co pseudónimo “El Cantor del Bosque”. Outro veterano agrarista, Jesús González Peña, saíu en defensa de Froiz.
Verdad y Justicia da conta da deturpación do programa agrario das sociedades e o seu control por políticos colaboracionistas coa ditadura como Cándido Soto, que se fai coa presidencia da Sociedade de Gresande en 1924. Isto desatou unha campaña de acoso contra o seu director, Jesús Iglesias, a quen ameazaron coa cadea por desertor ao non ter cumprido o servizo militar. Jesús marchou precipitadamente a Cuba en decembro de 1924 e o periódico esmoreceu.
Ao rematar a ditadura, os agrarios intentaron sen éxito reactivar o periódico, do que apareceu un único numero en decembro de 1929, baixo a dirección de Ramón Fernández Villar e cun editorial de Jesús Froiz.
Dez anos despois da súa desaparición, desde as páxinas de Razón, rememoraba Iglesias Surribas a súa participación no proxecto Verdad y Justicia:
“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de Verdad y Justicia, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos.”
“O bon Calviño do Carballiño con letras miñas. Crónica vivente do Galeguismo, amigo de Vilar Ponte e Castelao, lembranza desperta e entusiasta. Había que encalotrarlle a idea de escribir a súas memorias”. Así o lembra Otero Pedrayo en carta a Francisco Fernández del Riego datada o 19 de febreiro de 1956. Por desgraza para a historia da cultura galega, Calviño nunca chegou a redactar esas memorias.
Se este insigne galeguista chegase a escribilas, unha boa parte delas habían transcorrer no concello de Lalín, onde chegou en 1927 como carteiro urbano da Estafeta da capital municipal, que tiña a Antonio López Varela como administrador. Tratarei de reconstruír a súa traxectoria anterior a este destino. Cos datos do Rexistro civil podo confirmar que naceu o 29 de agosto de 1892 na parroquia de Figueiroa do antigo concello de Cerdedo. Era fillo de José Calviño Cabada que tiña 30 anos no momento do seu nacemento e de Mª Dolores Mariño Beiro que daquela contaba con 24 anos. Os seus avós foron Manuel Calviño e Ramira Cabada e José Mariño e Manuela Beiro. A familia tiña algún parentesco con Basilio Álvarez, o abade de Beiro, que debeu ter algunha intervención na educación de Xosé María, ata o punto que chegou a rumorearse que era fillo do abade.
Por notas do propio Calviño sábese que emigrou á Arxentina, probablemente a finais da primeira década do século XX. O dato procede dunha nota de pésame que Xosé María Calviño enviou ao diario El Pueblo de Valencia con motivo da morte de Vicente Blasco Ibáñez. Nesta mensaxe de condolencia afirma que coñeceu ao escritor valenciano na Arxentina, polo que se pode colixir que o noso protagonista estaba no país austral en 1909, cando o escritor visitou o país para unha serie de conferencias, ou ben entre 1910 e 1914, pois a aventura americana do escritor abarca eses anos. Como coñeceu a Blasco Ibáñez?, foi Calviño un dos colonizadores das cidades de Cervantes ou Nova Valencia fundadas polo escritor?
Xosé María tivo outros dous irmáns, Manuel, que emigrou aos Estados Unidos cara a 1911 e finalmente marchou a San Luís de Potosí (México) onde casou con Consuelo Vargas; e outra irmá de nome María Elena. Parece que despois da morte da súa nai, o pai volveu casar.
Palace Hotel na Coruña
Retornou da Arxentina a mediados nos anos dez e instalouse na Coruña. Alí traballou como camareiro no Palace Hotel, un dos mellores establecementos hostaleiros da cidade. Inaugurado en 1916, nel hospedáronse as personalidades da época que visitaban a capital. Como moitos emigrantes galegos, no país austral entrou en contacto coa ideoloxía libertaria, e cando retornou afiliouse ao Sindicato de Camareiros da CNT. Hai novas da súa actividade sindical, promovendo a afiliación das camareiras do Palace Hotel, e falando polos camareiros no mitin para pedir o indulto para José Sánchez Barros, un cabo natural do Temple (Cambre), que participara no movemento de insubordinación contra a guerra en Málaga. O mitin celebrouse na praza de touros da Coruña o 29 de agosto de 1923, logo dun paro na cidade. Na súa intervención Calviño pediu que se formase unha fronte única contra o Estado para acabar coa guerra de Marrocos.
Na cidade do obelisco Calviño era tamén asiduo dos parladoiros do Kiosco Alfonso que presidía Juan Rof Codina, e nos que participaban Antón Vilar Ponte e Álvaro Cebreiro; con ambos estableceu unha fonda amizade, que perdurou nos anos. Neste parladoiro tamén entrou en contacto cos membros da xeración Nós que ían pasando pola cidade: Castelao, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Florentino Cuevillas, Arturo Noguerol, Nóvoa Santos… Alí iniciou o seu achegamento ao galeguismo, que rematou co seu ingreso na Irmandade da Fala da Coruña.
Xosé María Calviño por Álvaro Cebreiro
Do seu traballo no Palace tirou tamén o coñecemento de grandes figuras da cultura e da escena española hospedados no hotel nos seus desprazamentos á Coruña. Nun dos seus artigos de vellez recorda a Margarida Xirgú, María Guerrero ou Emilia Pardo Bazán que se aloxaban no Palace, mentres el se dedicaba a observalas e admiralas (“los observaba y “medía” con admiración y asombro”); e o caso de Sofía Casanova coa que mantivo algunhas conversas e con quen sostivo correspondencia nos seus derradeiros anos. Con motivo da morte de Casanova en xaneiro de 1958, o xornal La Noche publicou unha das súas últimas cartas, dirixida uns meses antes a Calviño e escrita en galego, na que o trata como “meu querido paisaniño”. No Café Oriental, situado nos baixos do Palace, foi testemuña dos últimos anos de Manuel Murguía, que tomaba alí diariamente o café acompañado polas súas fillas.
Café Oriental
Nestes primeiros anos vinte desenvolveu unha grande actividade política no galeguismo sen abandonar a súa militancia cenetista. En 1920 foi un dos participantes na Sociedade Galega de Pubricacións Nós, constituída para poñer en marcha o boletín Nós, que presidida por Vicente Risco, estaba integrada tamén por Otero Pedrayo, Arturo Noguerol, Castelao, Losada Diéguez, Leonardo Rodríguez, Francisco Lamas, e os irmáns Villar Ponte. Co seu paisano Antón Losada Diéguez mantivo unha relación de amizade e admiración, que se pode rastrexar a través da súa correspondencia, na que Calviño acudía ao de Boborás na demanda de consello para a súa actuación política.
Cos seus amigos Antón Villar Ponte e Álvaro Cebreiro, foi un dos integrantes da delegación coruñesa da Irmandade Nazonalista Galega (ING), escisión das Irmandades da Fala capitaneada por Risco logo da IV Asemblea Nacionalista de 1922. Os outros membros desta delegación eran José Calviño Domínguez (con quen nalgunhas publicacións o confunden) e Alfredo Canalejo. A ING organizou a V Asemblea Nacionalista na Casa Consulado da Coruña o 18 e 19 de marzo dese ano e nela aprobouse unha proposta que presentaron Xaime Quintanilla, o propio Xosé María Calviño, Ramón Vilar Ponte e César Parapar Sueiras, para poñer en marcha a “Confederación do Traballo Galego”, unha organización sindical de carácter nacionalista, que o golpe militar de Primo de Rivera frustrou.
Calviño e Antón Vilar Ponte foron convidados por José García Acuña, o presidente da Federación Provincial Agraria, a participar no congreso de Lugo organizado pola Confederación Regional de Agricultores previsto para setembro de 1923 como representantes de senllas sociedades agrarias. Calviño pediulle consello a Losada Diéguez sobre a conveniencia de asistir, pois ante o ofrecemento de representar á Sociedade Agraria de Porto do Son, coa que non tiña ningunha relación, e a pesar de que se considera “apolítico”, opina que os dirixentes da ING deben acudir a asemblea para defender alí o programa nacionalista e denunciar que os líderes das sociedades agrarias son “señoritos das vilas”. Novamente a ditadura primoriveirista impediu a celebración do Congreso.
Nada podo dicir sobre a súa traxectoria de 1923 a 1927. Só que nesa última data chegou a Lalín, con 35 anos, para desempeñar o posto de carteiro, e tamén se converteu en correspondente do xornal El Pueblo Gallego. A partir dese momento, as súas crónicas no xornal vigués proporcionan abundante información sobre as súas actividades e arelas.
Xosé María Calviño nos anos vinte.
O movemento agrario foi unha das primeiras preocupacións que Calviño manifestou nas súas colaboracións no periódico vigués. Son constantes os seus artigos para incitar aos labregos a asociarse, e ás sociedades agrarias a poñerse en marcha logo do parón que supuxeron os primeiros anos da ditadura e facer públicas as súas reivindicacións. Esta labor tivo recoñecemento cando foi nomeado secretario da Federación Agraria de Lalín xa en 1928. Os seus posicionamentos políticos causáronlle algunhas críticas entre os vellos agraristas lalinenses e viuse obrigado a responder desde a tribuna do xornal. Foi tamén correspondente en Lalín do diario agrarista ourensán La Zarpa, aínda que con menos asiduidade, pois hai poucas informacións no periódico sobre a comarca dezá por eses anos.
Outra das súas inquedanzas é a mellora do ensino. Anima a asociarse aos mestres da comarca de Deza, preocúpase pola situación deplorable das escolas rurais e da novas sobre o labor das sociedades de emigrantes nos seus esforzos por construír e mellorar escolas no Deza. Especial repercusión tivo a súa campaña de 1928 para reivindicar un instituto de ensino secundario en Lalín. Calviño tratou de convencer aos emigrantes da sociedade Hijos del Partido de Lalín para que doasen o edificio do Hospitalillo para a institución educativa. Implicou ao seu amigo Otero Pedrayo que escribiu un artigo en El Pueblo Gallego defendendo a necesidade do Instituto e apoiando as reivindicacións de Xosé María. A campaña tivo éxito e finalmente os arxentinos cederon o edificio, aínda que os cambios políticos frustraron a concreción do proxecto.
Calviño tamén colaborou nas xeiras que o Seminario de Estudos Galegos fixo pola terra de Deza entre 1928 e 1935. Desde o seu posto na oficina de Correos enviou a todos os carteiros rurais un cuestionario remitido por Florentino Cuevillas no que solicitaba información sobre os castros ou mámoas existentes nas parroquias que servía. A enquisa cos datos obtidos servíulle a Cuevillas como guía para deseñar os percorridos da campaña de 1934.
As obras do ferrocarril Ourense-Santiago, os problemas no seu trazado, a reivindicación de melloras nas condicións laborais dos carrilanos, a publicidade das demandas das sociedades obreiras, e as continuas paralizacións nas obras, foron outra das súas preocupacións. Desde as columnas do xornal vigués promoveu a candidatura de Roberto Nóvoa Santos para deputado polo Deza ante as previstas eleccións a Cortes de 1931, que finalmente non chegaron a celebrarse. Ningún dos problemas ou preocupacións dos dezaos estivo ausente nas columnas de El Pueblo Gallego que asinaba J.M.C.M.
Voda de Xosé María Calviño e Esclavitud Moure. Ourense, 1928.
Xosé María casou o 5 de novembro de 1928, na igrexa de Santa Eufemia de Ourense, coa veciña de Boborás Esclavitud Moure Moure. A voda constituíu toda unha declaración de galeguismo. Casounos Basilio Álvarez, Vicente Risco foi o padriño, e Otero Pedrayo e Florentino Cuevillas eran testemuñas.
O labor social e político de Calviño no xornal vigués non pasou desapercibido para os republicanos lalinenses, que viron nel un aliado dos seus postulados. De feito colaborou con eles e a súa intervención foi clave para que o vello amigo Antón Vilar Ponte fose o cabeza de cartel do primeiro mitin republicano celebrado en Lalín en decembro de 1930. Quixeron incluílo na candidatura que presentaron ás municipais do 12 de abril, pero Calviño declinou o convite, alegando novamente o seu “apoliticismo”. Durante o período republicano, aínda apoiando decididamente a República, mostrouse independente e moitas veces crítico coa actuación da corporación municipal presidida por Manuel Ferreiro.
Abandonou finalmente o “apoliticismo” cando o 23 de xaneiro de 1934, un grupo de galeguistas lalinense deciden nunha xuntanza crear o grupo local Partido Galeguista. Con Calviño formaban este núcleo inicial Manuel Noguerol, Xaime Arias, Xesús Iglesias Surribas, Siro García Guitián, Fernando Goyanes, Plácido Goyanes, Anxel García, Luis Pérez, Luis Villaverde, Salvador García, Celso Carrón, Pío Aller e Laxeiro. Xosé María transmítenos nas súas crónicas as actividades deste grupo, sempre cunha actitude crítica, como cando se queixa pola pouca resposta da vila de Lalín ante a conmemoración do 25 de xullo de 1935, na que di que apenas se notou a efeméride, pois practicamente non se vían bandeiras galegas nos balcóns, e só un panfleto do grupo local fixo lembrar a data.
Cando se produciu o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936, Calviño estaba en situación de excedencia voluntaria como carteiro. Aínda que lle foi incoado expediente, non teño informacións sobre que tipo de represión sufriu. A súa filla Ángela, unha nena nesa época, recordaba que foi apartado do corpo. Hai constancia das súas contribucións ás subscricións para o Exército, un medio que se usaba para mostrar o apoio ao levantamento e evitar as represalias políticas. Marchou de Lalín e poucas novas hai del nos anos da guerra. Só unha crónica de prensa da conta da súa presenza en xullo de 1937 no bautizo da filla do seu amigo Arturo Gallego, o mestre de Salceda de Caselas que fora alcalde na ditadura primoriveirista; Xosé María e a súa muller, Esclavitud, foron os padriños da nena.
Logo do final da guerra reingresou no corpo de carteiros en maio de 1940 e destínano á cartería da Administración principal de Correos de Vigo. Non permaneceu moitos anos nese posto, pois de seguida lle concederon o traslado para O Carballiño.
Esclavitud Moure, a súa muller, morreu en marzo de 1950, deixando a Xosé María ao coidado das dúas fillas do matrimonio: María Dolores, que nacera a principios de 1930 e Ánxela, uns anos despois. As mozas estudaron en Ourense, Dolores fíxose mestra e Ángeles rematou o bacharelato no Colexio Cisneros. Pola correspondencia de Otero Pedrayo sabemos que as fillas de Calviño acudían moitas veces a Trasalba onde eran recibidas pola súa nai. En 1956 Dolores emigrou a Venezuela, instalándose finalmente en Puerto Rico. Ánxela permaneceu co seu pai no Carballiño e acabou rexentando a librería Correos (máis coñecida como quiosco Calviño) que montou o seu pai nos soportais da Praza Maior da vila do Arenteiro.
Xosé María seguía traballando como carteiro e foi correspondente de Faro de Vigo e La Región no Carballiño. Xubilouse en 1952 e seguiu colaborando na prensa. Escribiu na revista Ambiente, Órgano semanal de Acción Católica de Carballino e a principios dos anos cincuenta comezou as súas colaboracións en La Noche, utilizando ás veces o pseudónimo “C. de Figueroa”; acabou sendo correspondente do xornal no Carballiño dende 1956.
Calviño con Otero Pedrayo
En La Noche, ademais das habituais crónicas da vida social do Carballiño, e de dar especial conta daquelas novas relacionadas cos vellos amigos galeguistas, como a conferencia de Otero en 1952 ou o pasamento de Manuel Peña Rey en 1957, realizou algunhas campañas culturais. En 1956 promoveu unha homenaxe a Emilia Pardo Bazán a través dunha serie de artigos que lembran a pegada da novelista nas terras do Avia. Os actos tiveron lugar o 16 de setembro, 105 aniversario do nacemento de Pardo Bazán, coincidindo coas festas de San Cibrán, o patrón da vila. Sumouse desde as páxinas do vespertino santiagués aos actos de homenaxe a Ramón María Aller, recordando a súa estadía en Lalín e a súa amizade co sacerdote. E fíxose eco da proposta de darlle nome de persoeiros da cultura ás novas rúas da vila de Lalín, criticando o esquecemento de Nóvoa Santos, con raíces na parroquia da Xesta.
Moitas foron as propostas de Xosé María nas páxinas de La Noche, unha das que merece destacarse foi o seu proxecto de celebración dunha feira exposición do libro galego lanzado nun extenso artigo publicado a véspera do 25 xuño de 1964. Calviño propón a realización dunha feira cultural o ano seguinte, coincidindo co ano santo xacobeo, que servise para difusión do libro e da literatura galega, e na que estarían presentes tanto escritores en lingua galega como os que escribían en castelán.
Esta iniciativa, que Calviño non viu realizada, materializouse anos despois en Puerto Rico grazas en boa parte á intervención da súa filla Dolores, que rexentaba na cidade de Mayagüez un negocio de pastelería co seu home, o madrileño Vicente Guijarro. O profesor de socioloxía da Universidade portorriqueña, Baldomero Cores, co gallo do Ano Internacional do Libro, propúxolle ao director da Biblioteca Xeral da Universidade, Henry Nieves, a idea de facer unha exposición do libro galego para o Día das Letras Galegas. Ante as dificultades para realizar o proxecto, Dolores Calviño, que con outros emigrados formaba parte da Junta de Cultura Gallega, ofreceu a súa biblioteca, na que había moitos libros galegos, herdados do seu pai, e algúns deles, ademais, coa dedicatoria dos seus propios autores; o seu home mostrouse disposto a axudar no aspecto económico. Así puido realizarse a Exposición Bibliográfica do libro Galego en Puerto Rico en 1972. Ao ano seguinte celebrouse a II Mostra do Libro Galego, grazas novamente á colaboración de Dolores e o seu home. Por este labor de difusión da cultura galega foille concedido o Pedrón de honra á Universidade de Mayagüez en 1973. O matrimonio Guijarro-Calviño recibiu nos actos das Letras galegas do ano seguinte o agradecemento público da Universidade de Puerto Rico coa entrega dun pergameo e unha figura conmemorativa.
Calviño no Carballiño
Uns anos antes, o 21 de novembro de 1971, finou en Arcos Xosé María Calviño con 79 anos, “un home de gran corazón, unha alma nobre, que se algo ten de torto é só a súa garabata”, sen deixar escritas esas memorias que Otero Pedrayo lle reclamaba.
En setembro de 2016 fixo cen anos da aparición dun dos periódicos lalinenses máis esquecidos: La Lucha. Apenas unha breve referencia nun artigo sobre o maurismo en Galicia dá conta da existencia deste órgano; tampouco existen exemplares en ningún arquivo. La Lucha definíase como “Órgano del Partido Maurista de Lalín”, estaba dirixido por Bernardo Madriñán, e o seu administrador era Wenceslao Garra.
Estamos ante un órgano xornalístico partidario, un periódico do Partido Maurista, primeiramente hai que explicar que é o maurismo e como chegou a implantarse en Lalín.
O maurismo foi un movemento conservador que se desenvolveu en España a partir de 1913 ao redor da figura de Antonio Maura, un dos líderes do Partido Conservador, presidente do Goberno de 1903 a 1904 e de 1907 a 1909. Xurdiu logo da escisión entre idóneos (partidarios de Eduardo Dato e da normalidade dinástica) e os partidarios de Maura. O seu desenvolvemento tivo lugar no período de crise dos partidos dinásticos da Restauración, e está considerado como un precursor da dereita radical española.
Con postulados claramente conservadores: defensa da relixión, monarquismo, fortalecemento do exército…, representaba unha novidade fronte aos partidos turnistas polo emprego de tácticas de mobilización do electorado, a denuncia do caciquismo (liberal) e as súas alianzas con partidos excluídos do turnismo. Tampouco se pode cualificar exactamente como partido, pois o propio Maura xogaba coa ambivalencia de ser unha facción do Partido Conservador que pretendía devolverlle o liderado ou ser un partido independente.
Aínda que en Galicia foi unha forza secundaria en termos electorais (sobre todo na provincia de Pontevedra, onde non conseguiron ningún deputado polo acordo entre liberais e conservadores para respectar as respectivas áreas), tivo unha relativa influencia, centrada sobre todo en dous dos seus líderes: Juan Armada Losada, o Marqués de Figueroa, na Coruña, e José Calvo Sotelo, en Ourense, pero co centro no veciño distrito electoral do Carballiño, polo que se presentou en 1918 sen resultar elixido, aínda que conseguiu o ano seguinte a acta de deputado.
En Lalín a política local e a do distrito electoral estaba dominada polo liberal Antonio Crespo, quen era o alcalde dende 1903, aliado con Ulrico Fociños, alcalde de Agolada. Crespo contou con amplas maiorías, que só se viron brevemente ameazadas en 1909 coa irrupción do movemento agrarista. Desde ese ano, os conservadores na oposición municipal só contaban con tres concelleiros: Eduardo Vidal, Bernardo Madriñán e Gonzalo López.
O Centro Maurista de Lalín constituíuse o 6 de abril de 1914; uns días antes, o 28 marzo, presentaran o Regulamento ao Goberno civil. A súa primeira Xunta directiva estaba formada por Eduardo Vidal, como presidente, Wenceslao Garra, vicepresidente, José Miguélez, tesoureiro, Bernardo Madriñán, secretario, José Aller, vicesecretario, e como vogais figuraban Gonzalo López, Arturo Blanco, Ricardo Crespo, José Domínguez e Ramón Rodríguez. Como vemos, na Xunta directiva figuran os tres concelleiros do Partido Conservador, polo que semella que os conservadores se integraron no novo grupo. O Centro contaba co respaldo e asesoramento de Ventura Cañizares, o párroco de Lalín, que a pesar de cesar en xullo dese ano, seguiu vinculado aos mauristas lalinenses.
Ventura Cañizares e os mauristas lalinenses no claustro da catedral de Lugo.
Pouco coñecemos da actividade do Centro Maurista, fóra da viaxe que unha comisión do partido, acompañada de Ventura Cañizares, fixo a Madrid para asistir á conferencia de Antonio Maura en abril de 1915. En xaneiro do ano seguinte elixiron unha nova Xunta directiva, que volveu presidir Eduardo Vidal e da que Gonzalo López pasou a ser o vicepresidente. En agosto recibiron o xeneral Ampudia, a quen tiñan a intención de propoñer como candidato a deputado; incluso a prensa chegou a barallar o seu nome como candidato por Lalín nas eleccións a Cortes de 1918, aínda que finalmente non chegou a presentarse.
Características do periódico La Lucha era unha publicación quincenal, que aparecía os días 3 e 18 de cada mes, coincidindo coas feiras locais de Lalín. Empezou custando 5 céntimos e ao ano da súa saída elevou o prezo a 10 céntimos. Imprimíase en Pontevedra na imprenta Barros Hnos. (a mesma que editaba o periódico El Progreso) con formato tabloide, pero a partir do verán de 1917 pasou a publicarse en Santiago de Compostela na Tipografía La Comercial, con novo formato.
O primeiro número viu a luz o 18 de setembro de 1916 e o periódico estivo nas rúas até 1918, aínda que o último número coñecido é o 31, que corresponde ao 18 de decembro de 1917; parece lóxico supoñer que se editarían algúns números máis, sen que teñamos constancia exacta da data do seu remate.
Non foi La Lucha un caso singular, outras agrupacións mauristas de vilas ou cidades galegas editaron tamén os seus órganos de prensa: Hidalgía de Chantada (tamén de 1916), é o exemplo máis próximo, aínda que poderiamos citar outros: Justicia de Padrón, El Látigo de Conjo, La Justicia de Rianxo, La Noche de Vigo, La Verdad de Santiago ou El Lucero de Cospeito. Por non falar de El Ideal Gallego, o diario da Coruña dirixido polo carbiense Alfredo García Ramos, portavoz oficioso do maurismo en Galicia.
Os cinco números que puiden consultar (grazas á xenerosidade de Andrés Ramos), poden servir para facernos unha idea do que foi esta publicación.
Como xa comentei, non se trata dun periódico de información xeral, senón dun órgano partidario e, polo tanto, a maior parte do seu contido responde á difusión do ideario maurista. Artigos como “Nuestra línea de conducta”, “La propaganda maurista” ou “Los obreros y la cuestión social” son boa mostra diso. E, naturalmente, hai unha crítica feroz ao caciquismo exemplificado na figura de Antonio Crespo: “Muy bien D. Antonio. Genio y Figura”, “El tinglado Riestrista”, “Y luego te diré”. O correspondente en Agolada asina tamén varias crónicas que atacan a Ulrico Fociños.
A deficiente xestión do alcalde Crespo no Concello aparece reflectida en case todos os números: “Los presupuestos municipales”, “Dónde está el mobiliario”, “Una broma y una burla”, “Verlo para creerlo”, “¿Quién es el responsable?”… O periódico conta tamén cunha sección fixa “O pe do lar”, escrita en galego, na que publica longas composicións en verso de ton satírico, que fan burla do alcalde e os seus concelleiros.
Completa o contido outra sección fixa, “Ecos de Sociedad” na que se dá conta dos sucesos máis importantes acaecidos na vila; a máis interesante para poder facer unha crónica da vida local. A última páxina está reservada a publicidade, case toda dos negocios dos membros do Centro Maurista ou dos seus amigos políticos.
Publicidade en La Lucha.
Hai que destacar a publicación dun poema de Ramón Cabanillas “Anduriña volvoreta”, que parece indicar a relación do maurismo con algúns sectores do agrarismo e do galeguismo conservador.
Ao respecto dos colaboradores, pouco se pode apuntar, pois a maioría dos artigos non teñen sinatura ou están asinados con pseudónimos: Mauricio, Xan d’a Xesta, Odnis, D. Oci Pla, Pedro Juan, El Oráculo del Candán, Flautín… O único que aparece con nome e apelidos é o dedicado a enxalzar a figura do xeneral Rubín, candidato maurista a deputado polo distrito de Redondela, que asina o párroco J. M. Sanmartín.
Acontecementos importantes para o maurismo local, como a alianza con agraristas e liberais opostos a Riestra para presentar como candidato o director do periódico, Bernardo Madriñán, para as eleccións a deputados provinciais de marzo de 1917, tiveron seguramente moito eco en La Lucha, pero non puiden consultar ningún número correspondente a esa etapa.
Parece que o periódico desaparece en 1918, e non puido dar conta da pretensión dos mauristas lalinenses de presentar como candidato a deputado a Cortes a Pío Ballesteros, en contra do encadrado Manuel Sáinz de Vicuña. A experiencia saldouse cun novo fracaso dos mauristas pois, grazas aos manexos caciquís, Ballesteros foi derrotado polo xenro de García Prieto.
O director
Bernardo Madriñán
La Lucha estivo dirixida polo avogado Bernardo Madriñán González, nacido en Donramiro en 1883. Concelleiro en Lalín dende 1911, foi o máis activo dos líderes mauristas locais. A súa actividade política continuou logo da desfeita do Centro Maurista, cando nos anos vinte se asociou ao novo agrarismo de vinculación católica, da man do seu correlixionario Gonzalo López, que presidía a Asociación de Agricultores de Vilanova e Doade. Non ocupou ningún cargo durante a ditadura de Primo de Rivera pero, ao rematar esta, foi nomeado concelleiro e elixido alcalde o 15 de abril de 1930. Foi o último alcalde antes da proclamación da República e, aínda que se presentou ás eleccións do 12 de abril, foi desbancado polos republicanos de Manuel Ferreiro. Durante a República encadrouse primeiro no Partido Liberal-Demócrata, para pasar a militar en 1935 no Bloque Nacional de Calvo Sotelo. Coa sublevación fascista de xullo de 1936 foi nomeado alcalde, permanecendo no cargo até o ano seguinte.
Curiosamente, quen o sucedeu na alcaldía, Alfonso Garra Goyanes (O conexo), era o fillo de Wenceslao Garra Somoza (1868 – 1944), o farmacéutico que fora administrador do periódico.
Hai anos viaxei á Habana seguindo a pista do que fora o xornalista máis importante da nosa comarca, Xesús Iglesias Surribas. Sabía que logo da súa experiencia na época republicana como director do periódico Razón, marchara novamente a Cuba e alí, xunto co silledense Adolfo Víctor Calveiro, creara a revista Cultura Gallega. Pero aí perdíase a súa pista. Retornaría despois? Marcharía de Cuba coa Revolución?
Na Habana entrevisteime con fillo e o neto de Máximo López Carral, o que fora o seu compañeiro nas angueiras do “Club Lalín”, quen retornara a Galicia e fundara con el o periódico agrarista Verdad y Justicia a principios dos anos vinte. Percorrín as rúas Amargura e Aguacate, onde tivera os seus obradoiros. Logrei atopar a que fora a súa última casa e falar con algúns dos veciños que aínda o recordaban, a el e á súa compañeira Josefina. Finalmente achegueime ao Cemiterio de Colón onde puiden localizar a súa partida de defunción:
Jesús Iglesias Surribas, natural de España, 84 años, viudo, hijo de Benito y Rosa, murió en el Hospital Emergencia de bronconeumonía el 5 de mayo de 1978.
Xesús naceu na parroquia de Anseán o 7 de marzo de 1891, era fillo de Benito Iglesias de Anseán e Rosa Surribas García de Cristimil. A súa irmá Elisa, catorce anos máis vella, casada con Manuel Fernández Villar, de Vilatuxe, levouno con ela cando marchou a Cuba en 1905. Con catorce anos, Xesús puido facer algúns estudos na Habana e deseguida empezou a traballar en varios oficios, ata que definitivamente se asentou como axudante nunha imprenta. Introduciuse na vida da colonia galega da Habana e fíxose socio de “Hijos del Partido de Lalín” na capital cubana, unha sociedade que se fundou en 1910 co propósito de auxiliar a súa homónima arxentina no obxectivo de construír un hospital-asilo en Lalín. Non obstante, e a diferenza dos bonaerenses, os cubanos xa tiñan claro desde o principio que, ademais da edificación do hospital, os fins da sociedade debían ser contribuír ao fomento do ensino e axudar ás sociedades agrarias na súa loita anticaciquil. Da man do seu amigo Máximo López Carral, en 1915 convértese en vicesecretario de Hijos de Lalín e ofrécese á sociedade para traballos de imprenta e proporcionar carteis e anuncios gratuítos. Durante a segunda metade dos anos dez, Iglesias pertenceu ás directivas de “Hijos de Lalín” ocupando diversos postos.
Porén, os seus obxectivos de fomentar o ensino e crear un periódico non se ven cumpridos con “Hijos de Lalín”, pois a maior parte dos seus membros tiñan como meta primordial a construción do hospital, que se prolonga no tempo. En 1920, xunto con outros emigrantes lalinenses, crean na pensión onde se reunían, a pensión de Avelina Presas, en Sol, o “Club Lalín “Amor y Progreso” Sociedad de Instrucción, Auxilio y Protección al Trabajo”. Xesús pertenceu á comisión redactora do Regulamento da sociedade e foi o primeiro vicesecretario da súa Xunta directiva cando se legalizou en xuño. Desde o “Club Lalín” impulsou a construción de escolas; ademais, formou parte do “Comité de Sociedades Gallegas de Instrucción de la Habana”.
O Club Lalín despide a Jesús Iglesias en 1921.
Ao ano seguinte, o 30 maio de 1921, embarca rumbo á Coruña no vapor Odriozola; como despedida, o “Club Lalín” ofrécelle un xantar na sala “La Tropical”. Parece que se instala en Prado, para darlle forma ao seu vello proxecto de edición dun periódico, ao mesmo tempo que colabora como correspondente na comarca de Eco de Galicia. Por fin, o 18 de abril de 1922 aparece o quincenal Verdad y Justicia, baixo a dirección de Máximo López, que tamén retornara de Cuba a principios do ano anterior para instalarse na súa parroquia de Moneixas e poñer alí unha escola na que impartía clases para adultos. Xesús aparece como administrador do periódico, pero terá que substituír a Máximo na dirección cando este decide marchar novamente a Cuba en setembro dese mesmo ano, logo da persecución do cura de Moneixas e de sufrir un atentado. Iglesias implícase tamén no movemento agrarista e trata de levar adiante Verdad y Justicia, que foi atacado polo clero local por masón e espiritista e mesmo chegou a ser prohibida a súa lectura polo bispo de Lugo a principios de 1923. Coa ditadura de Primo de Rivera, o periódico adopta unha actitude conciliadora co directorio na liña do agrarismo dezao, pero o conflito remata por estalar a finais de 1924 con motivo da elección da nova directiva da Sociedade de Gresande. Como consecuencia disto, os opositores a Cándido Soto foron denunciados e Surribas foi acusado de non ter feito o servizo militar, polo que tivo que fuxir precipitadamente a Cuba. O periódico cesou a súa publicación e, aínda que volveu saír meses despois con outra dirección, estaba xa tocado de morte e cesou definitivamente a principios de 1926. Por desgraza non se conserva ningún exemplar de Verdad y Justicia, o que impide que poidamos seguir esta etapa da historia local con maior detalle.
Xesús retoma o seu traballo de impresor na Habana e volve participar activamente nas sociedades de emigrantes dezás: vocal de “Hijos de Lalín” en 1926, vicepresidente en 1927, secretario de actas en 1929, vicepresidente en 1931… E no “Club Lalín”, do que será presidente en 1928 e secretario en 1930, é un dos impulsores da proposta de dotar coa cantidade de 1.000 pesetas para a creación e sostemento de casas-escola a todas as parroquias do Concello de Lalín. Grazas a esta doazón construíronse as escolas de Alemparte, Vilanova e Prado. Coa caída de Primo de Rivera, Surribas retoma o proxecto da edición de Verdad y Justicia, do que finalmente só aparece un número a finais de 1929, baixo a responsabilidade de Xesús Froiz. En 1933, xa en plena República, decide retornar a Galicia para crear un novo proxecto xornalístico: o periódico Razón, que verá a luz o 18 de xullo de 1933. Subtitulado Periódico independiente, e dirixido por Surribas, conta coa administración de Celso Carrón, que é tamén o impresor, e coa colaboración de Xesús Froiz. No editorial do primeiro número escribe Iglesias:
“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de “Verdad y Justicia”, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos”.
Razón apoia o réxime republicano e a xestión municipal de Manuel Ferreiro, reclama a autonomía para Galicia, reivindica a continuidade das obras do ferrocarril, critica o tratado con Uruguai e móstrase favorable á creación de cooperativas agrarias. Está na liña do Partido Galeguista, ao que pertence Xesús Froiz e no que ingresan Celso Carrón e o propio Surribas o 20 de febreiro de 1934.
Esta nova aventura xornalística ten o seu final nese mesmo ano, logo das eleccións xerais de novembro que dan o triunfo á CEDA. Novamente, o ambiente vólvese irrespirable para Xesús e decide marchar outra vez á illa caribeña. Embarca en Vigo no transatlántico francés Mexique, o 25 de maio.
Jesús Iglesias con Celso Carrón e outros amigos na festa do Corpiño, 1923.
Ao pouco do seu retorno á Habana xa emprende un novo proxecto: convértese no administrador de Cultura Gallega, unha revista mensual ilustrada que apareceu o 5 abril de 1936 e mantívose até marzo de 1940. Dirixida polo silledense Adolfo Víctor Calveiro, e con Eladio Vázquez Ferro como subdirector, é unha das últimas publicacións galegas importantes de Cuba. Tirábase na imprenta de Xesús, na rúa Aguacate, 520. Surribas contribuíu xenerosamente cos seus cartos a superar períodos de graves dificultades. Nos seus obradoiros tamén se editou a revista Cultura Hispánica nos anos cincuenta, e algúns libros de exiliados galegos como Con los ojos del recuerdo. España de Ramón Fernández Mato.
Tampouco abandona a actividade societaria: foi elixido vicepresidente de propaganda da “Agrupación Artística Gallega”, presidente de “Hijos de Lalín” en 1939 e vogal da comisión patrocinadora da Conferencia de españoles por la Paz en Cuba en 1952.
Sabemos, pola efémera correspondencia que mantivo co seu sobriño Higinio Iglesias, que o 7 novembro de 1957 sufriu unha trombose, que lle impediu volver falar. Deixa todas as súas actividades e mesmo dáse de baixa na sociedade “Hijos de Lalín”; será a súa compañeira Josefina Ribut quen o coide. Logo do triunfo da Revolución, en xaneiro de 1959 a súa saúde empeora e teñen que amputarlle unha perna. Morre a súa compañeira Josefina e a súa filla Mª Joaquina Columga Ribut, que consideraba a Xesús como o seu padrasto, faise cargo del ata a súa morte en maio de 1978. Foi Mª Joaquina quen sufragou os gastos do enterro e o nicho no panteón da Sociedad Cangas de Onís, Parres y Amieva do cemiterio de Colón da Habana, onde foi soterrado.
Desgraciadamente, cando viaxei a Cuba, xa non puiden contactar con ela, pois marchara a Estados Unidos en 1980, no éxodo do Mariel. Instalouse en Miami e morreu en xuño 1998. Así pois, non puiden recuperar ningún documento do que había ser un dos mellores arquivos para reconstruír parte da historia da nosa comarca.
“El Alcaide de Linlai que el pueblo mandó al carai” é o título dun apropósito (ou despropósito como o cualifica o seu autor), é dicir unha peza teatral breve e de circunstancias, que se publicou no periódico lalinense La Defensa o 8 de marzo de 1908. Naturalmente está asinado cun pseudónimo, Cu-cú, que seguramente corresponde ao director da publicación, Hipólito Codesido.
Efectivamente, esta obriña fai referencia ao daquelas alcalde de Lalín, o liberal Antonio Crespo, que parece promoveu unha murga no Antroido que perturbou o culto na capela da Virxe das Dores de Lalín.
Este é o texto:
El Alcaide de Linlai que el pueblo mandó al carai
Rápido despropósito en 5 jornadas (ú hornadas).
Personajes:
– A, Alcaide de Linlai.
– L, Larguini, ayudante y luz del Alcaide.
– G, Gordini, ayudante y sombra del mismo.
– C, Camiloni, pobre diablo.
– M, Mozo,
– P, Padre de H, Hija.
– Varios mozos, mozas, niños y músicos.
La acción en Linlai coto redondo del Dux de Venecia, y gobernado por un Alcaide y un Bonsignor (No se responde de averías geográficas e históricas. La Venecia y sus cotos en que se verifica la acción, así como sus autoridades, son así y no hay que hacerle). Época: cualquiera con tal que sea remota.
Jornada I- Salón del castillo o torre de Linlai Escena 1ª Alcaide, Larguni y Gordini
L.- Señor estamos perdidos
Camiloni ese pobrete
nos vá á poner en un brete.
A.- ¿Que es lo que oyen mis oídos?
L.- Que el cencerro habéis tocado
a su puerta el otro día.
¿Creíais que no lo sabía?
Pues al Dux lo ha denunciado.
G.- ¡Oh! que gran atrevimiento!
L.- El Dux debe estar que trina
y a que le deis os conmina
del hecho conocimiento.
A.- Eso mis iras provoca.
A Camiloni llamad.
G.- ¿Será una barbaridad?
A.- ¿Queréis callaros la boca?
G.- Si humilde esta observación
ante vos hice, Señor,
es porque ese Bonsignor
dio también su corrección
A.- Al Dux y a ese mentecato
que mi conducta censuran
les diré, pues, si me apuran
lo que es ese desacato.
L.- Vete corriendo al instante;
Camiloni que concurra,
¡No se te vaya la Burra
y eches la liebre delante!
(Sale Gordini, y entre tanto Larguini escribe y se rasca la mollera con el mango de su pluma; el Alcaide lee lo que va escribiendo y sonríe satisfecho).
Escena 2ª Dichos, Camiloni.
A.- ¡Firmad aquí miserable!
Os tengo de aniquilar
pues al Dux fuisteis contar
mi conducta censurable.
C.- Nada mas justo Señor,
me tocasteis el cencerro,
reconoced vuestro yerro
y escuchad al Bonsignor.
A- ¿Queréis burlaros de mi?
¡Firmad! Firmad que el fagot
es lo que he tocado yo
y que es cosa baladí.
C. – Señor el Dux va creer
que estamos de él mofa haciendo
cuando escritos vaya viendo
y se canse de leer.
A.- ¡Acabad sino os estrello!
C.- ¡Si de esta salgo y no muero!…
En otro trance tan fiero
si vuelvo hallarme, reviento.
A.- ¿Queréis hacerme rabiar?
C.- ¿Que queréis Señor de mi?
A.- Pues que firméis ahora aquí
C.- ¡Allá va! ¡voy a firmar!
(Firma; Larguini recoge el papel y extiende otro).
Escena 3ª. Dichos menos Camiloni
L.- Señor permitid que os diga
vale poco ese papel
Si otros no dicen con él
ni vale solo una higa.
A.- ¿Que será, pues, conveniente?
L.- Otros de igual testimonio
A.- Del mismísimo demonio
Parece que eres pariente.
G.- ¡Oh! ¡Que muchacho tan listo!
A.- Convocad a medio Coto…
que todo sea alboroto
G.- Mas vamos a armar un pisto!…
A.- Que me importa si consigo
poner a ese Bonsignor
ante el Dux mi superior
como breva o como higo?
G.- Pues dadme los mandamientos
y convocaré cuanto antes.
L.- No tardes ni dos instantes
que son oro los momentos.
[Vase Gordini con varios papeles]
Escena 4ª – Alcaide paseando y Larguini escribiendo
A.- No olvidéis en el escrito
de zumbar la pandereta
al Bonsignor, y que meta
otra vez bulla el maldito.
L.- ¿Quizás será cosa fea?
A.- Es mi voluntad y basta
¡Duro con él y su casta!
L.- Si así lo queréis, que sea.
Escena 5ª – Entran varios mozos y mozas con Gordini.
A.- Os he aquí convocado
para que deis testimonio
de que ese pobre demonio
a calumniarme ha llegado.
Al Dux fue con la noticia
de que he tocado el cencerro
cuando fue que en un entierro
toqué el fagot sin malicia.
M.- Señor a decir verdad
el cencerro hemos oído.
Otro.- Cuantos en la calle han sido
lo oyeron; sino explorad.
M.- ¡Si lo dice todo cristo!…
Otro.- ¡Si es una cosa sabida!.
Otro.- No puede ser desmentida.
Una.- ¡Oh! ¡Oh! que Alcaide tan listo
A.- Basta ya de tonterías,
no me acabéis la paciencia,
os digo yo que en conciencia
eran solo melodías.
Y tengoos de afirmar
que ese Bonsignor también
con Camiloni y alguien
os ha hecho denunciar.
Uno.- ¡Señor eso es imposible!
nuestro noble Bonsignor
no será el denunciador
Todos.- ¡Que no!
Otros.- ¡Jamás!
Otros.- ¡Increíble!
A.- Pues él ha dicho con saña
que el cencerro hemos tocado
¡Creería el muy mimado
no se sabría su maña!
Todos.- ¡Señor eso es vil mentira!
A.- Pues que ha de ser ¡voto a tal!
¿ese papel infernal
no lo dice a quien lo mira?
Unos.- Rendirnos a la violencia
cosa necesaria es.
Otros.- ¡Ea! Rindámonos pues.
Alguna.- Mas lo impide la conciencia
A.- Aquí tenéis documentos,
con que firméis terminamos
Unos.- Pues ante eso firmamos
Todos.- Nos vamos muy descontentos
Capela da Virxe das Dores de Lalín
Jornada II– Plaza con varias callejas y capilla de S. Eleuterio (patrono contra la rabia) en el centro. Escena 1ª Varios mozos.
M.- ¿No sabéis que el Bonsignor
al Alcaide ha advertido
y el Alcaide se ha herido
en su puntillo de honor?
Al Dux acudió el primero
contra el Alcaide no más.
Otro.- ¡Por el ladrón Barrabás!
Que Alcaide tan embustero!
M.- Por eso el Alcaide ayer
a medio Coto llamó
a firmar lo… ¿que sé yo?
¡tendría mucho que ver!
Uno.- ¿Y tú firmaste?
M.- Firmé
Otro.- Pues ladramos a la luna
M.- Os aseguro que hay una
manera que pensaré
de burlarnos de ese bicho
y de mostrarle también
que nadie le quiere bien.
Varios.- No te entendemos ¿que has dicho?
M. – Pues nada, es cosa sencilla
El Bonsignor es un santo
y nada le gusta tanto
como ver en la capilla
las grandes solemnidades;
y el Alcaide se propone
y en el sigilo dispone
(cual todas sus necedades)
interrumpir con ruido
la fiesta de San Eleuterio…
Uno.- Pues a ponerle un cauterio
y la rabia ha concluido.
Otro.- Entiendo perfectamente
tu proyecto. Y aprobado.
Otro.- Esta loco rematado
el pobre Alcaide.
Otro.- O demente.
M.- ¡Silencio, pues, ¡concluyamos!
la murga haced escapar
Uno.- ¡A no cantar ni bailar!
Todos-. ¡Ni cantamos ni bailamos!
M.- Ya sabéis, por consiguiente
hasta acabarse los cultos
que ya no haya más bultos.
Uno.- A menos que alquiles gente
Otro.- Señores, a lo esencial
que ni uno solo del Coto…
M.- Si alquilan uno que otro
eso es cosa accidental.
(Vanse)
Escena 2ª – Una murga mete un ruido infernal junto a la capilla de San Eleuterio, se llegan algunos mozos, hablan en voz baja con los músicos y estos se retiran por el foro, tocando un paso doble. Entran algunos niños en la capilla y queda desierto todo. Aparecen Larguini y Gordini con cara de pocos amigos, dan unas vueltas en voz baja y se retiran por la izquierda.
Escena 3ª – Se concluye la función en la capilla y aparecen varios mozos con sonrisa picaresca.
Jornada III– La misma decoración. Escena única – Sale la gente de la capilla, y tres o cuatro músicos tocan solos y se retiran desairados de que nadie baile. Larguini y Gordini dan otro paseito, pero mohínos.
Jornada IV– Prosigue la misma decoración Escena única – No se ve un alma, más que alguna que otra persona devota.
Jornada V– La decoración continúa. Escena única – Se está concluyendo el novenario a San Eleuterio; varios mozos a la puerta del santuario; aparecen algunos músicos y danzantes con trajes exóticos. Toca la música.
M.- Cual gritan esos malditos
¡San Eleuterio me valga
si cuando la gente salga
no pagan caros sus gritos!
Uno.- Se disponen a bailar-
Otro.- Voy a romperle el bautismo…
M.- Pero señor que idiotismo
si no son de este lugar.
Uno.- Los dos días que pasaron
la gaita tocó en vacío,
y para armar este lío
media docena alquilaron.
M.- Pues es bonito alquiler
con tres o cuatro animales
abordar asuntos tales.
Otro.- ¡Si, tiene mucho que ver!
(La gente del Coto se retira y quedan los exóticos)
Jornada VI – Habitación interior. Escena única – Un papá y su hija.
H.- Fiero león debe ser
el del Alcaide papá.
P.- ¿Quien a entendértelo da?
H.- Pues lo que acabo de ver.
P.- ¿Que viste más que el cencerro?
H.- Eso vi, más resultó
que el león lo convirtió
en simulacro de entierro.
P.- Imposible me parece dislate tan inaudito.
H.- Pues así lo he visto escrito
y lo firmé ¡Infelice!
P.- Tu también. Pues hija mía
si niñas hacen firmar
mal la cosa debe andar
y digo ¿quien firmaría?
H.- Aquellos que amenazados
del fiero león se vieron,
caudillos que no supieron
ser hasta el fin esforzados.
Y ¿que había de hacer yo
cuando en aquel trance fiero
me amenazaba severo.
P.- Más ¿alguno no volvió
con sus armas sin mancilla?
H.- ¡Armas! ¡oh! quien trata de eso;
si como al ratón con queso
tentaron a maravilla.
P.- Extraño ese proceder
de guerreros tan feroces
pues a puñaladas y a coces
les harían retroceder.
H.- Eso mismo es lo que digo,
porque en lastimoso estado
hace poco le han dejado
como a mortal enemigo:
cuando creyó en su idiotismo
con gaitas e impertinencias
atacar nuestras creencias
y hacer huir a Dios mismo.
P.- Esa locura insensata
esa gran barbaridad
demuestra su ceguedad
y ¡oh! cuan bien le retrata!
Esos nobles paladines
que rendirse no quisieron
a bailar, cuando supieron
que estorbaban santos fines,
esos que en su corazón
solo nobleza encerraban
y en su conciencia exclamaban
“¡primero es Dios que el León!”
Esos héroes denodados
solo pudieron firmar
por la perfidia engañados.
(Telón rápido)
Si tú curioso lector
no encuentras trama en la historia
espera y luego haz memoria
o pregunta al Bonsignor
Historias de Deza 