Se o nome de Soutolongo se fixo popular en toda Galicia nos anos da República foi grazas a Manuel González, que asinaba os seus artigos e colaboracións na pensa como Soutolongo ou Escolante de Soutolongo.
Manuel González Rodríguez, a quen todos coñecían como Cancelo, foi o mestre de Soutolongo de 1933 ate a súa xubilación en 1964. Varias xeracións de mozos da parroquia recibiron as súas ensinanzas e os seus consellos, pois Manuel era moito máis que un mestre, era un amigo e un conselleiro para toda a veciñanza.
Naceu en 1903 na veciña parroquia de Botos. Era fillo de Francisco González “Casamaro” e Benita Rodríguez. Estudou maxisterio na Escola Normal de Pontevedra e o mesmo ano de rematar os estudos, en 1923, foi contratado pola sociedade Unión do Partido de Lalín de Buenos Aires para ser o mestre da escola laica que viñan de crear no lugar de Porreiros, na parroquia de Gresande. A escola dos “americanos” estaba baseada en principios pedagóxicos máis modernos e a pesar da oposición do clero local, deseguida se fixo moi coñecida; a ela empezaron a acudir tamén rapaces de Soutolongo e Botos a pesar da distancia.
Homenaxe a Victorino González na que participa Manuel González. Cristimil, 1928.
A principios dos anos trinta aprobou as oposicións de Maxisterio e foi destinado á parroquia estradense de Ribeira. Alí comezou o seu labor galeguista, participou nos actos de propaganda do Estatuto de Galicia e propuxo a idea de erixir un monumento a Pardo de Cela na Estrada por subscrición popular, para o que realizou unha intensa campaña no periódico estradense El Emigrado.
En 1933 obtivo o traslado a escola de Soutolongo, que había ser o seu destino definitivo. Un ano antes casara en Botos con Dolores Brandido Palmaz. Iniciou nesta parroquia a propaganda galeguista cunha serie de conferencias que impartía á saída da misa dos domingos coa colaboración de Benito Rivas, daquela estudante de Dereito. En Soutolongo tamén organizou conferencias e actos conmemorativos da proclamación da República, ademais de desenvolver unha intensa e innovadora labor pedagóxica na escola, con clases de agricultura, excursións culturais a cidades galegas, etc.
Así concibía a escola rural nun artigo de 1930:
Estas escolas ‑sen excluír coñecementos xerais‑ deben conceder primacía aos temas agropecuarios como son: mellora da técnica agrícola, arrombando todo o arcaico e nulo; emprego de boas sementes, adubos e modernos instrumentos agrícolas; selección de gandos; nocións de patoloxía animal e vexetal, e modo de combater tales enfermidades; cría de aves de curral; formación de viveiros con especies forestais selectas para repoboar, enriquecer e facer fermosos os nosos desérticos montes; cría e coidados de especies froiteiras, tamén escollidas, (maceiras, pereiras, castiñeiros, nogueiras, etc.) para hortas, paseos, ribeiras de ríos, etc.; industrias rurais (queixerías, manteiguerías e outros); cooperativas, nas súas variadas manifestacións; caixas de crédito; socorros mutuos, etc.
Para conseguir o que antecede, hai que transmutar todas as escolas rurais da nosa Terra, proporcionándolles un campo para experimentación e viveiro, cría de aves e de abellas; libros de temas rurais; conferencias frecuentes; estaciones meteorolóxicas, etc. Mais, cando chegarán a cristalizar estas ideas en toda Galicia? Co centralismo? Sen galeguizar os centros docentes da nosa Terra?
Manuel González colaborou cos membros do Seminario de Estudos Galegos que estaban realizando por eses anos as súas xeiras polas terras de Deza. Activo militante e propagandista galeguista, fixo unha entusiasta campaña a prol da autonomía de Galicia no periódico lalinense Razón, foi un dos membros da mesa da IV Asemblea do Partido Galeguista en abril de 1935 e un dos oradores do mitin das Arengas o 24 de xullo dese ano.
Escola de Soutolongo
Asistiu ao mitin de Azaña en Comillas con outros corenta dezaos e fixo desa viaxe unha longa crónica para Eco de Galicia. Participou nos actos da coalición republicano-galeguista que se organizou a finais de 1935 e nos mitins da Frente Popular para as eleccións de febreiro de 1936.
Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936, foi depurado, aínda que grazas ás relacións familiares da súa muller non foi sancionado. Iso si, tivo que afiliarse a Falange e viuse obrigado a facer unha serie de artigos laudatorios das fazañas imperiais españolas para o periódico pedagóxico El Noticiero Gallego. Os anos da ditadura foron para Manuel de exilio interior, aínda que mantivo algunha correspondencia cos galeguistas exiliados en América e estivo a piques de participar na monumental Historia de Galicia de Otero Pedrayo publicada en Buenos Aires.
Seguiu traballando como mestre en Soutolongo, ata que a enfermidade o obrigou a unha xubilación anticipada en 1964. Nos anos posteriores volveu facer algunhas colaboracións na prensa sobre persoeiros da historia local e reivindicativos das necesidades do concello. Foi Manuel quen pronunciou o panexírico de Ramón Mª Aller na misa de aniversario do seu falecemento en abril de 1967.
Pasou os últimos anos da súa vida en Madrid, cos coidados da súa filla, e alí morreu o 7 de xuño de 1974.
Manuel González é autor de máis dun centenar de artigos e colaboracións na prensa galega e da emigración. Escribiu sobre pedagoxía, historia, etnografía, socioloxía, política, … Os periódicos El Pueblo Gallego, Correo de Galicia, El Emigrado, Razón, Eco de Galicia, A Nosa Terra, El País, Cultura Gallega, Faro de Vigo ou La Voz de Galicia, tiveron a sinatura de “Soutolongo” nas súas páxinas.
SEG en Lalín diante da casa de Ramón Mª Aller (1934).
O Seminario de Estudios Galegos comezou a súa investigación da Terra de Deza en 1928, continuando en sucesivas campañas en 1930, 1931, 1932 e 1934, rematando en 1935.
O obxectivo era realizar un estudo integral da comarca; os membros do SEG recorreron Deza visitando castros, igrexas, pazos, romarías, facendo análises xeolóxicas, etc. Todo este material ía ser recollido nun libro que baixo o título Terra de Deza proxectaba editar o Seminario, semellante ao publicado logo dos seus traballos na Terra de Melide.
O SEG estaba dividido en Seccións: Arte e Arqueoloxía, Etnografía e Folclore, Historia, Xeoquímica, Música, … Cada unha delas dirixida por personalidades de prestixio cos que colaboraban varios axudantes (xeralmente alumnos da Universidade). En Lalín estiveron as figuran máis importantes do Seminario: Salvador Cabeza de León, Otero Pedrayo, Castelao, Cuevillas, Risco, Carro, Filgueira…
Antón Fraguas participou xa na primeira campaña a finais de xuño de 1928. Encadrado na sección de Prehistoria dirixida por Florentino Cuevillas na que tamén se incluíu González Barcia, proxectaban realizar un catálogo de castros e mámoas. Uns meses despois, o 5 de setembro, Fraguas facía o seu ingreso oficial no SEG co traballo “O castro de Soutolongo (Lalín)”, aínda que xa estaba vencellado á institución dende o ano anterior. Participou tamén na xeira de 1934, na sección de Xeografía, da man de Ramón Otero Pedrayo na que se integrou como alumno Xaime Illa Couto. Recorreron a comarca para dar conta das características do terreo e a paisaxe.
Foi precisamente a do verán de 1934 a campaña máis importante. Estiveron presentes un numeroso grupo de investigadores acompañados dos seus axudantes; mesmo se realizou en Lalín a reunión plenaria do Consello do Seminario. Só nesta estadía se fixeron 300 fotografías de monumentos e construcións populares, romarías, etc; levantáronse plantas duns 30 edificios, … Rodouse unha reportaxe cinematográfica (realizada por Barreiro, da Casa Folk) que recollía imaxes do traballo realizado: El Seminario de Estudios Gallegos en Deza, foi distribuído pola agrupación xuvenil “Ultreya” e exhibido en cines de Santiago, Padrón e Noia.
Nestas campañas de investigación, que duraban xeralmente unha semana, os seminaristas instalábanse en Lalín, concretamente na Fonda do Ferrador, e dende alí realizaban saídas diarias. Visita obrigada dos investigadores ao chegar á vila era a casa de Ramón Mª Aller, membro tamén do Seminario, quen lles facilitaba os contactos necesarios, sobre todo entre o clero, para realizar os seus traballos.
É precisamente diante desta casa onde está tirada a máis famosa das fotografías do SEG, realizada en xuño de 1934. Nela aparecen diante: Otero Pedrayo, Iglesias Vilarelle, Parga Pondal, Manuel Ferreiro, Pedro Brañas Cancelo, Ossorio Tafall, Robustiano Fernández Cochón, Vicente Risco, Sebastián González García Paz, Antonio Taboada Roca, Paulino Pedret Casado e Jesús Carro García. Detrás: Antón Fraguas Jaime Vidal Rey, Enrique Longa Vázquez, Ricardo García Suárez (Xoán Ledo), Xaime Illa Couto, Ferreirós Espinosa, Florentino López Cuevillas, Vicente Hermida e Anxelo Ramos Colemán.
O libro da Terra de Deza non chegou a ver a luz. Estaba en prensa, na imprenta de Anxel Casal, cando aconteceu o golpe de estado do 18 de xullo de 1936. Parte do material destinado a esta publicación foi usado na Historia de Galicia, que baixo a dirección de Otero Pedrayo, editaron en Buenos Aires en 1962.
O 14 de outubro de 1946 un grupo volante da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia asaltou na Saborida (Vilatuxe) oito ómnibus que se dirixían á feira da Bandeira obtendo un botín de máis de 150.000 pesetas.
Todos os anos, na feira dos Carballiños, os veciños e veciñas de Vilatuxe fan unha recreación do asalto a un autobús por un grupo de atracadores, un episodio perdido no tempo que deixou pegada na memoria da veciñanza. Este é o relato do que aconteceu a partir das fontes históricas.
curva da Saborida onde se produciu o asalto
Cando ás nove da mañá daquel 14 de outubro Secundino Muñoz, o condutor do autobús que levaba á feira da Bandeira a tratantes e feirantes de Dacón, colleu a curva da estrada do Carballiño a Silleda, a pouco menos dun quilómetro do lugar da Saborida, na parroquia de Vilatuxe, non imaxinaba o que lle agardaba á saída. No medio da estrada, un home con pasamontañas armado cun subfusil deulle o alto berrándolle “¡Manos arriba, o si no disparamos!” e obrigouno a deter o ómnibus. Outros dous vehículos estaban xa parados á beira da estrada. Tres dos asaltantes subiron ao autobús e obrigaron a punta de pistola aos ocupantes a depositar todo o diñeiro que levaban nunha saca, rexistrando aos que non o fixeron. Ao rematar, obrigaron a baixar a todos os pasaxeiros e conducíronos a unha carballeira próxima onde xa estaban os viaxeiros dos outros dous vehículos, custodiados por tres guerrilleiros, obrigándoos a permanecer de costas a estrada e ameazándoos con dispararlles se se movían. Mentres, un dos asaltantes arrincou os cables do motor e tirounos lonxe para impedir que o coche puidese poñerse en marcha sen darlles tempo a fuxir. Cinco ómnibus máis procedentes de Dacón, O Carballiño e Ribadavia pasaron por un proceso semellante. Unha vez rematado o asalto ao último dos vehículos, os guerrilleiros fuxiron en dirección a Moa e Zobra.
un dos ómnibus asaltados
A noticia chegou a Lalín cara as dez e media da mañá. Un automóbil de Vilatuxe que se dirixía a Rodeiro avisou do atraco no posto da Garda civil. Inmediatamente o capitán Santos Álvarez, comandante do posto de Lalín, ordenou montar un operativo e avisou vía telefónica ao posto de Silleda e outros limítrofes. Con toda a forza dispoñible saíu para o lugar do atraco. Os ómnibus asaltados xa lograran poñerse en marcha cara A Bandeira. O capitán interrogou aos veciños e indagou cara onde se dirixiran os guerrilleiros. Distribuíu aos gardas en distintas direccións recorrendo os montes e as aldeas da contorna. Estableceu controis en varios puntos da serra de Candán para tratar de cortarlles a retirada, pero resultaron infrutuosos, pois os asaltantes xa estaban lonxe. Agardou en Vilatuxe o regreso dos autobuses da feira da Bandeira e cara as cinco da tarde interrogou a Secundino Muñoz e outros condutores e feirantes. Das pescudas obtivo só vagas e imprecisas descricións dos guerrilleiros: sete homes armados, dous con arma longa e o resto con pistolas metralladoras, todos con bombas de man, dous deles cubertos con pasamontañas, con aspecto de non ser labregos, ben vestidos, con botas altas, pantalóns de coiro brich, gabardinas, todos falando en castelán excepto un que falaba galego con acento das Rías Baixas. Era este a quen os seus compañeiros chamaban “jefe”.
Pouco máis puido engadir o capitán Álvarez no seu informe. Só que ía continuar coas pescudas para tratar de localizar aos asaltantes e investigar se tiveran apoio por parte da veciñanza das localidades próximas.
Dous días despois, un grupo de trece gardas civís da comandancia de Ourense especializado na persecución de guerrilleiros, comandado polo cabo primeiro Juan González García-Martínez, achegouse ao lugar da Ermida da parroquia de Lebozán, a casa dos irmáns López González que sospeitaban puido servir de refuxio ao guerrilleiros. Interrogaron aos moradores e realizaron un exhaustivo rexistro. Os irmáns Ramón e Jesús manifestaron que non sabía nada dos asaltantes, pero Dorinda González, a criada da casa, declarou que o día 13 deulle de comer a cinco descoñecidos armados que apareceron polo casal. Como resultado do rexistro, a garda civil atopou unha pistola, unha escopeta e un revólver, 7.958 pesetas e seis pilas de lanterna de tipo tubular grande descargadas. Como os donos da vivenda non puideron xustificar a procedencia de armas e diñeiro, a garda civil detivo aos irmáns Ramón e Jesús López González e á criada da casa Dorinda González Crespo, que ingresaron na Cadea Provincial de Ourense esa mesma tarde.
Con estas detencións remata o atestado da garda civil sobre o asalto. Non houbo máis detidos e a Garda civil nunca logrou identificar os asaltantes.
Manuel Simón Campos “Xanote”
O investigador da guerrilla antifranquista Xoán Carlos Abad sinala que os guerrilleiros que participaron no asalto puideron ser os membros do grupo volante da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia comandado por Manuel Simón Campos “Xanote”, que tiña como lugartenente a Avelino Otero Montes “Avelino”, e do que formaban parte Basilio Calvar Solla “O roxo de Domaio”, Agustín Álvarez Araujo “Tito” e Claudio Rodríguez Vázquez “Penis”. O grupo, que actuaba na comarca de Vigo, desprazouse a Deza no verán de 1946, onde contactou cos fuxidos Miguel Nicolás Esperante “Corcheiro” e o seu cuñado Eugenio Rueda Perosanz. Corcheiro e Rueda xa se mostraran activos dende os primeiros meses dese ano repartindo panfletos contra o réxime de Franco entre antigos republicanos. Coa súa incorporación completouse o grupo de sete homes que atracou a un falanxista de Az (Rodeiro) en setembro, conseguindo máis de dez mil pesetas, e o asalto aos feirantes na Saborida do que vimos falando. Como a guerrilla antifranquista carecía de apoios no exterior, para sobrevivir e mercar armamento, tiñan que recorrer a estes golpes económicos, que normalmente executaban contra persoas afíns ao réxime franquista.
Miguel Nicolás “Corcheiro”
Despois do asalto, Miguel Nicolás e Eugenio Rueda incorporáronse ao destacamento comandado por Manuel Simón que seguiu actuando na zona de Vigo. Cando o xefe do grupo e o seu lugartenente Avelino Otero foron abatidos nun enfrontamento coa garda civil preto de Lavadores o 21 de maio de 1947, volveron a Deza para integrarse na V Agrupación do Exército Guerrilleiro baixo o mando de Foucellas. Miguel morreu o 9 de abril de 1948 no asalto a casa de Rivas en Siador e o seu cuñado Eugenio foi detido e executado coa aplicación da lei de fugas en Ombre (Pontedeume) o 16 de agosto dese ano. O resto dos integrantes do comando que protagonizou o asalto da Saborida, Basilio Calvar, Agustín Álvarez e Claudio Rodríguez, dispersáronse logo da morte de “Xanote” e “Avelino” e alí se perde o seu rastro.
O listado dos lalinenses asasinados pola ditadura franquista tería ben seguro outro nome, o do propagandista e líder sindical Manuel Neira, se un cancro renal non acabara cos seus trinta e dous anos de vida o 15 de decembro de 1931. Un suceso que cambiou a historia do movemento obreiro da comarca de Deza.
Manuel Neira Rodríguez naceu en Donsión o 11 setembro de 1899, fillo de José Neira Rodríguez e Emilia Rodríguez. Pouco se coñece dos seus anos mozos, que se desenvolveron na parroquia natal na compaña das súas irmás Marcelina, Anuncia e Carolina, maiores ca el, e das dúas mais novas Celsa e Leonor. Fixo o servizo militar na Coruña e despois, como tantos mozos dezaos, marchou a Cuba.
Hai novas da súa presenza na illa caribeña entre os anos 1926 e 1928. Alí adquiriu conciencia política e formación sindical. Seguramente se viu obrigado a retornar polos efectos da crise de 1929.
O certo é que a principios dos anos trinta xa estaba en Deza, onde iniciou a súa actividade social e política. En 1929 comezaran as obras do ferrocarril Zamora-A Coruña, que no seu terceiro tramo (Ourense-Santiago) atravesaba os concellos de Lalín e Silleda, e Manuel Neira foi un dos moitos obreiros que se incorporaron aos traballos.
Coa bagaxe cubana, Neira promoveu o primeiro sindicato que se organizou na comarca ao abeiro das obras, a Sociedad de Obreros de Ponte Nova Donsión, inscrito no Goberno civil en marzo de 1931. Na primeira directiva, elixida na asemblea do 21 de abril, Manuel Neira foi nomeado presidente. Xunto a el figuraban José Crespo Torres como vicepresidente, Luís Frade Pazos vicesecretario, Ramiro Granja González, tesoureiro e José Montouto Rodríguez, vicetesoureiro, os catro xogaron un destacado papel nas loitas sindicais e políticas do período republicano e foron asasinados polos fascistas en 1936.
O sindicato contaba neses momentos con 180 afiliados e aos poucos meses ingresou na UGT. Liderou as protestas dos carrilanos centradas no recoñecemento sindical, na defensa dos postos de traballo e a esixencia de aplicación da normativa laboral. En maio de 1931 convocouse folga xeral nas obras do ferrocarril para demandar o cumprimento da xornada de oito horas e un aumento de salario. Foi necesaria a presenza do Gobernador civil para mediar nas negociacións e chegar finalmente a un acordo, pero a Compañía Gamboa e Domingo, concesionaria das obras, incumpriuno. Houbo paros en xuño, e un grupo duns 400 obreiros encabezados por Manuel Neira dirixíronse en manifestación a Silleda para protestar polos incumprimentos da empresa.
A mediados dese mes xurdiu un novo conflito, ao negarse os contratistas a desembolsar máis diñeiro mentres o Goberno non concedera os créditos para a obra. O día 18, ante os rumores de paralización das obras, as protestas e manifestacións estendéronse por toda Galicia. Manuel Neira, con outros dirixentes das sociedades obreiras de Lalín e Silleda, participou na asemblea popular que se celebrou en Ourense o día 26 para esixir do Goberno a continuidade das obras.
A enfermidade impediulle participar no acto de constitución da Federación de Sociedades Obreiras e Agricultores do Partido de Lalín o 28 de outubro, da que foi nomeado secretario xeral o seu compañeiro José Crespo Torres, e vicesecretario José Fondevila García, chegado recentemente dos Estados Unidos, e que co tempo substituíu a Manuel Neira como emblemático líder obreiro de Deza.
Ademais da súa intensa actividade sindical, Neira tivo tamén destacada presenza na política nos primeiros momentos da República. Formou parte da candidatura republicana, que encabezada por Manuel Ferreiro, se presentou ás eleccións do 12 de abril polo distrito segundo de Lalín. Baixo o paraugas da Federación Republicana Gallega acompañaban a Ferreiro José Villar, da Xesta, Francisco Cacheda, de Cristimil; Manuel Neira de Donsión; Leonardo García, de Soutolongo; e Camilo Vázquez, de Vilanova. Como xa é sabido, a candidatura non obtivo representación.
Dous días despois da proclamación da República, o gobernador civil ordenou a constitución dunha Xunta Municipal provisional en Lalín, para a que nomeou presidente a Manuel Ferreiro e vogais a Marcelino García Villar, Manuel Neira, Amadeo Rodríguez Piñón e José Blanco Otero. Os vogais tomaron posesión o 19 de abril e dende esa data a xestora dirixiu o goberno municipal. A súa primeira decisión foi iniciar un expediente de depuración electoral para aclarar o fraude nas eleccións do 12 de abril que lle deran a vitoria á candidatura monárquica.
A xestora cesou coa celebración das novas eleccións o 30 de maio, nas que triunfou a candidatura encabezada por Ferreiro, da que non formou parte nesta ocasión Manuel Neira. O alcalde electo, Manuel Ferreiro, no seu discurso de toma de posesión, deulle as grazas ás sociedades obreiras de Ponte Nova e Donsión “que tanto han alentado al Centro Republicano de Lalín”.
Como dicía, a enfermidade levouse a Manuel a mediados de decembro de 1931. Reproduzo as palabras do correspondente de El Pueblo Gallego en Lalín, Xosé María Mariño, na súa necrolóxica:
Muere en plena juventud y cuando mucho había aún que esperar de su entusiasmo, de su inteligencia, de su capacidad organizadora y de su honradez. El vacío dejado en las filas obreras de Lalín por su desaparición ha de ser difícil de llenar. El entierro fue una imponente manifestación de duelo, al que concurrieron los centenares de obreros que hay hoy trabajando en las obras del ferrocarril y muchísimos campesinos.
Foi alcalde de Carbia, secretario do xulgado de Lalín, candidato a deputado polo Deza e exiliado político durante a guerra.
Na época da ditadura de Primo de Rivera e na II República houbo no Deza unha importante figura que permanece esquecida da historia: Jesús María Santaló. Moitos acontecementos políticos desa época contaron coa súa presenza, e a súa influencia deixouse sentir en case todos os procesos electorais do período republicano.
Tarxeta do convite á homenaxe
O evento máis destacado do que foi absoluto protagonista foi o banquete homenaxe para a súa proclamación como candidato a deputado, celebrado en Lalín en 1935. Jesús María Santaló era nesas datas secretario no xulgado da capital do Deza. En xuño formouse unha comisión para promover un acto de homenaxe e proclamación composta polos médicos Carlos Fernández e José Rodríguez, o avogado Manuel López Noguerol, os procuradores Domingo Pablo Palmaz e Ramón Moure, o veterinario Benito Rodríguez, o comerciante Manuel García Diéguez e o perito agrícola Gonzalo Goyanes Sánchez. Fixaron a data do banquete-homenaxe para o mes de xullo. Estaba programado como un acto de adhesión á figura política de Santaló. Xa se falaba da intención de proclamalo candidato a deputado, tal e como se fixo constar nas tarxetas de invitación. Prevíase a chegada de comisións de todos os concellos dezaos dispostas a renderlle adhesión e apoiar a súa candidatura, acompañadas de banda de música.
Finalmente, chegou a data anunciada, o domingo 7 de xullo. Nas entradas da vila colocaron pancartas coa lenda “Lalín saluda a don Jesús María Santaló”. Ás doce do mediodía formouse unha manifestación coas delegacións dos concellos dezaos para presentarlle a súa adhesión ao homenaxeado. Ían acompañadas das bandas de música de Piloño, Silleda, Bendoiro, A Xesta, Ventosa, as dúas de Merza e os gaiteiros Os Dezas. José María foinas recibindo no Hotel do Ferrador. Ao remate, algunhas das bandas deron concertos na rúa principal.
Menú e programa do banquete-homenaxe
Cara as dúas da tarde os participantes marcharon á feira do Vento onde se celebrou o banquete. As crónicas falan da asistencia de máis de 600 comensais. O opíparo menú foi servido pola Casa Navaza. Rematado o xantar, que foi amenizado polas bandas, comezaron os discursos. Tomou a palabra Manuel López Noguerol como membro da comisión organizadora para ofrecer a homenaxe e anunciar oficialmente a súa proclamación como candidato a deputado polo distrito. Falaron despois para adherirse Pablo del Río Rúa, o párroco de Ínsua e Duxame, en representación do concello de Carbia; José Villares Lamela, avogado e ex-xuíz municipal de Silleda; Manuel Peleteiro Pazos, farmacéutico de Agolada; José Nóvoa Rodríguez, avogado e xuíz municipal de Dozón e Francisco Vence Campos, avogado e xuíz municipal de Rodeiro. Interviron a continuación os deputados Víctor Lis Quibén e Isidoro Millán Mariño e o exdeputado Alejando Mon Landa. Rematou a quenda de intervencións o homenaxeado, que logo de agradecer aos seus amigos o acto, proclamou:
Yo no pertenezco a partido político alguno y tampoco podría pertenecer en razón de mi cargo. Soy y seré independiente y con este carácter me presentaré en las próximas elecciones, por si la bondad de mis amigos quieren llevarme al Parlamento. Para mí no hay amigos ni enemigos, ni blancos ni negros ni partidarios de una u otra agrupación; para mí sólo hay un amor que es el distrito de Lalín y unos amigos que son todos los vecinos de su territorio, a quienes prometo servir y atender en todo momento.
O discurso de Santaló recorda vellas formas do caciquismo da Restauración, cando se elixía un único deputado polo distrito de Lalín e non o tal e como acontecía nas eleccións da República, que elixían deputados pola circunscrición provincial por maiorías ou minorías, sempre encadrados nunha candidatura de partidos políticos ou coalicións electorais. De feito, algúns cronistas denuncian esta homenaxe como un acto do non nato Partido Agrario Gallego, sucursal do Partido Agrario Español de Martínez de Velasco, que estaba organizando Alejandro Mon, e que xa vivira na primavera dese ano a constitución dos comités locais das cidades de Pontevedra e Vigo, baixo a dirección de Prudencio Landín e Isidoro Buceta. O Partido Agrario Gallego non chegou a desenvolverse e os seus promotores acabaron integrados na candidatura de centro de Portela Valladares xunto cos restos do Partido Radical para as eleccións de febreiro de 1936.
Por certo, rematado o banquete, como era costume, celebrouse na Feira do Vento unha animada romaría.
Quen é este Santaló ao que se pretendía proclamar deputado polo Deza?
Jesús María Santaló Ponte naceu no pazo da Torre de Merza o 8 de maio de 1895. Era fillo do avogado Ramón Santaló Villar, xuíz municipal de Carbia, escribán do xulgado de Ribadeo e entre 1901 e 1924, secretario do xulgado de Lalín. Ramón Santaló foi tamén un asiduo colaborador na prensa, tanto local (pertenceu á redacción do periódico La Defensa de Lalín) como de ámbito galego (exerceu a correspondencia dos xornais composteláns Diario de Galicia en Lalín e El Correo de Galicia en Carbia). Logo do seu paso por Lalín trasladouse a Pravia (Asturias), traballou algún tempo en Ribadavia e acabou a súa carreira no xulgado de Betanzos, xa durante o período republicano. Foi nomeado polo Goberno Cabaleiro da Orde de Isabel a Católica en 1920.
Jesús Mª Santalo en 1935
Jesús María estudou o bacharelato en Lugo e despois licenciouse en dereito na universidade compostelá. Antes de rematar a carreira casou en Cee con María Cereijo Gayoso, irmá do que xa era o seu cuñado Juan Cereijo. Durante a época de estudante escribiu algunhas crónicas desde Merza para o xornal El Correo de Galicia, do que era correspondente o seu pai. Unha vez licenciado fixo as oposicións a secretario xudicial, que aprobou en 1919. Pouco tempo despois converteuse en administrador do balneario de Cruces.
O seu primeiro destino como funcionario xudicial foi o xulgado de Fuentesaúco (na provincia de Zamora), porén en 1922 xa se trasladou a Ponteceso. Logo da proclamación da ditadura de Primo de Rivera, e grazas á influencia do que fora deputado provincial do distrito, Alfredo Espinosa, foi nomeado alcalde de Carbia o 20 de marzo de 1924. Como alcalde, recibe as loubanzas do correspondente en Carbia do periódico agrarista Verdad y Justicia, destacando que é o primeiro alcalde non monterista. Permaneceu pouco tempo no cargo, pois o 1 de novembro dimitiu ao ser nomeado xuíz municipal do mesmo concello, un cargo moito máis apetecible e desde o que podía exercer unha maior influencia política e social. Ao mesmo tempo, o concello de Carbia, presidido por Andrés Lareu, acordou nomealo fillo predilecto. O 11 de xaneiro do ano seguinte recibiu con este motivo unha homenaxe en forma de banquete popular conxuntamente co delegado gobernativo da ditadura no partido de Lalín, Dámaso Iturrioz. No acto entregáronlle unha placa conmemorativa confeccionada por un prateiro de Compostela.
Presidencia da homenaxe a Santalo en Vila de Cruces, 1930
Colaborador da ditadura, era xa coñecido e cualificado como cacique polos seus inimigos políticos polos seus amaños na administración municipal e xudicial. Ao se constituír en Carbia a Unión Patriótica, o partido único creado por Primo de Rivera, foi nomeado presidente. En 1928, cando a ditadura primorriverista agonizaba, abriu bufete de avogado en Lalín. Foi nomeado concelleiro polo continxente de maiores contribuíntes en febreiro de 1930, e como presentación da súa futura carreira política os seus partidarios organizaron unha homenaxe popular no seu concello o 16 de marzo. En xuño foi nomeado outra vez xuíz municipal de Carbia.
Homenaxe a Jesús Mª Santaló en Vila de Cruces, 1930
Nas eleccións municipais do 12 de abril de 1931 que trouxeron a República montou unha candidatura formada cos antigos membros da Unión Patriótica, que se enfrontou á do vello cacique de Carbia Cándido Soto, cualificada como “demócrata” aínda que representaba ao vello Partido Liberal da Restauración. El mesmo presentouse como candidato a concelleiro polo terceiro distrito (que incluía as seccións de Bascuas e Merza). A loita foi brutal, chegando a haber varios mortos e feridos na mesa de Piloño. Santaló foi elixido concelleiro, aínda que coa anulación das eleccións non chegou a tomar posesión. Unha comisión xestora fíxose cargo do goberno do concello até a convocatoria de novas eleccións o 31 de maio. Nestas xa non figuraba Santaló como candidato, porén unha boa parte dos triunfantes como Rafael Salgado, David Sesto e outros eran os membros da anterior candidatura upetista, que agora se presenta como republicana. Foi a candidatura que gañou as eleccións, o seu triunfo foi debedor do control de Santaló sobre os procesos electorais, e deste xeito conseguiu manter a súa influencia no concello.
Despois da proclamación da República continuou como avogado en Lalín, con todo seguiu exercendo o control das eleccións en Carbia. Houbo protestas pola adulteración das eleccións constituíntes de xuño de 1931 e sobre todo nas de novembro de 1933, con actas dobres que foron obxecto de protestas no escrutinio. O principal beneficiario destas manipulacións foi o Partido Radical, e a partir do seu triunfo Santaló xa se posicionou politicamente cos radicais.
Asistentes ao homenaxe en Silleda, 1934
En abril de 1934 conseguiu o nomeamento de secretario do xulgado de Primeira Instancia e Instrución de Lalín, logo do falecemento do anterior, Nicasio Blanco Rodríguez. A partir dese momento relanzou a súa carreira política coa pretensión de ser elixido deputado. Iniciou unha campaña de homenaxes por todos os concellos da comarca que comezou en maio na súa parroquia de Merza. A finais dese mesmo mes recibiu outra homenaxe en Silleda. A revolución de Asturias paralizou esta campaña promocional.
Retomou a operación no verán de 1935 xa con maior repercusión, cando se celebrou o banquete-homenaxe-proclamación do que falei ao principio. Continuou a campaña en agosto en Agolada, onde uns sesenta amigos se reuniron nunha carballeira para facerlle unha homenaxe ao candidato. A finais dese mesmo mes volvéronlle ofrecer outra homenaxe en Silleda.
Grupo de asistentes ao banquete-homenaxe de Lalín, 1935
Caeu o goberno radical-cedista polo escándalo do estrapelo. Manuel Portela Valladares converteuse en presidente do goberno e convocou eleccións para febreiro de 1936. Formáronse dúas grandes coalicións electorais, o Frente Popular e a CEDA. Santaló integrouse nunha terceira, a candidatura de centro promovida por Portela Valladares, xunto con antigos deputados radicais como Ramón Salgado ou José López Varela. Participou activamente na campaña electoral na que a prensa cualificaba de candidatura gobernamental, recibindo e reuníndose con comisións de veciños en Lalín e Silleda, falando no mitin da capital dezá con Ramón Salgado a finais de xaneiro, visitando aos delegados do Goberno en Pontevedra para solicitar obras que remediasen o problema do paro na comarca, moi elevado pola paralización das obras do ferrocarril, ou visitando ao alcalde portelista Domingo Pablo Palmaz para anunciarlle a exención da aportación do concello para o futuro edificio da escola graduada de Lalín.
Finalmente Santaló foi o número cinco na candidatura que encabezaba Manuel Portela Valladares, seguido de Alejandro Mon Landa, José López Varela e Ramón Salgado Pérez, e na que aparece no número sete Valentín Paz Andrade. Triunfou a Fronte Popular, só foi elixido Portela Valladres polas minorías e o noso persoeiro non conseguiu o ansiado posto de deputado a pesar de obter no distrito de Lalín a maior porcentaxe de votación: 23.219 votos. Repetíronse as protestas nestas eleccións pola manipulación das actas de Carbia e Lalín. O procedemento que utilizaba era a simulación: no intre posterior ás eleccións, ou ás veces incluso antes, amañábanse as actas para cambiar o sentido do voto. En palabras do deputado Guerra del Río ao referirse aos datos de Lalín na sesión das Cortes que analizaba as actas, “en Galicia no actúan los matones, actúan los prestidigitadores”. Nos meses seguintes apareceron na prensa duras censuras pola súa actuación como electoreiro e amañador de eleccións no distrito. Os periódicos A Nosa Terra e El País publicaron críticas e solicitaban un expediente de depuración como secretario do xulgado afirmando que “bateu o record de pucheirazos” xunto co xuíz Pío Somoza.
Denuncia a Santaló en A Nosa Terra 1936
Nunca chegou a ser sancionado, pois poucos meses despois produciuse o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936. Santaló desfrutaba neses momentos dunha licenza que solicitara dous días antes. Polo que puiden averiguar a partir das fontes orais, estaba en Madrid cando aconteceu o levantamento militar. Ao ser consciente da situación, e dadas as súas implicacións políticas, buscou asilo na embaixada francesa, aínda que polo excesivo número de solicitantes foi rexeitado nun primeiro momento. Conseguiu finalmente ser acollido logo de simular un accidente automobilístico. Na embaixada non podían manter tantos refuxiados e enviaron un bo grupo, entre os que estaba Santaló, para Valencia. Desde o porto de Valencia logrou embarcar a Francia. Estivo varios anos no país galo como refuxiado político sen que teñamos constancia de cales foron as súas actividades durante ese tempo. Si sabemos que mantivo correspondencia coa súa muller desde Valencia e Francia coa precaución de dirixir as cartas a un veciño para evitar a censura.
Mentes tanto, as autoridades franquistas actuaron na súa contra. No pazo familiar da Torre en Merza eran habituais as visitas da Garda civil tratando de descubrir o seu paradoiro. A Comisión provincial de Incautación de Bens decretou a apertura de expediente de responsabilidade en xuño de 1938. Tamén se lle abriu outro expediente por responsabilidades políticas. No arquivo do concello de Lalín constan as peticións de informes sobre a súa conduta profesional e actividades políticas e tamén as solicitudes de sinalamento de testemuñas para depoñer no seu xuízo. Curiosamente, non teño constancia de ningún procesamento de Jesús María, nin tampouco aparecen as resolucións dos expedientes de incautación de bens ou de responsabilidades políticas. Posiblemente a intervención e as xestións do seu irmán Carlos Santaló, maxistrado afín aos sublevados, conseguiron evitarlle as sancións que lle agardaban. Porén sabemos que a súa muller tivo que vender moitas propiedades nesa época, algunhas ao seu cuñado Carlos Santaló, quizais para deixalas fora do expediente de incautación.
A principios dos anos corenta optou por retornar á España franquista, unha vez seguro de que non habería represalias ou sancións contra el, pois parece que as influencias do seu irmán e outras amizades lograron minimizalas. Veu por mar dende Francia e desembarcou no porto de Ribadeo, a vila na que o seu irmán Carlos estaba destinado como xuíz de Instrución. Unha historia familiar afirma que o seu veciño Cornado foi buscalo a Ribadeo e levouno a Lugo disfrazado de cura. Ata alí foi a súa muller coa consigna de que vería tres curas xuntos e el sería o do medio.
Pazo da Torre, Merza
Xa instalado en Merza, no pazo da Torre, dedicouse ao contrabando de wolfram. Parece que gardaba o mineral na Torre, pois alí os gardas non se atrevían a inspeccionar. Prestoulle axuda a moitos presos políticos traballadores forzosos das minas de Fontao como testemuña un cadro coa bandeira republicana regalo dos penados que estivo moitos anos colgado no pazo.
Anuncio na prensa 1950
Rehabilitado como secretario xudicial, desempeñou o cargo no xulgado de Sahagún en 1947, aínda que só por uns meses. Volveu abrir o despacho de avogado en Lalín a principios dos anos cincuenta e foi novamente nomeado xuíz municipal de Carbia a mediados desa década. Finalmente, en 1957, conseguiu o posto de secretario do xulgado de Baltanás na provincia de Palencia, pasou despois polo de Villacarriedo (Cantabria), para finalmente ser secretario do xulgado de Padrón en 1958. Neste posto rematou a súa vida profesional nos anos setenta.
Jesús María Santaló Ponte morreu en Merza o 12 de outubro de 1982, tres anos despois do falecemento da súa muller.
Historias de Deza 