O periódico que chegou de Cuba

Neste 2022 que remata fixéronse cen anos da aparición de Verdad y Justicia, acontecida un 18 de abril de 1922. Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que chegaran de Cuba uns meses antes, botaron a andar o bisemanario desde un local alugado na parroquia de Prado.

Máximo López Carral, fundador e director de Verdad y Justicia.

“Coñecín un Lalín sen bancos, sen instituto, sen colexios privados, sen grupos escolares do Estado. Sen tantos ricos nin tantos cartos, pero tiña algo Lalín que hoxe xa desapareceu, un xornal que se chamaba Verdad y Justicia.”

Así o lembraba Laxeiro n’Os escritos de Don Ramiro, unha das poucas referencias que se poden rastrexar sobre esta excepcional experiencia xornalística que semella sepultada no esquecemento. O periódico Verdad y Justicia que o de Botos coñeceu nos seus anos na Habana, debeu deixar nel unha fonda pegada que aínda permanecía na memoria moitos anos despois.

E efectivamente, Verdad y Justicia foi un periódico valente que fixo honra ao seu título sostendo unha dura campaña a prol da xustiza, apoiando o movemento agrarista contra o rancio caciquismo que imperaba en Deza, coas únicas armas da razón e a verdade.

Non se conservan exemplares e malamente podo reconstruír a historia deste xornal a través das referencias que del fan algunhas publicacións da época.

Que fixo posible a edición dun medio tan crítico co poder na nosa comarca? Conxuráronse por esas datas varios factores: O empuxe dos emigrados cubanos, o rexurdimento do agrarismo lalinense, e a fundación da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.

Pódese rastrexar a orixe no periódico uns anos antes. Algúns membros da sociedade Hijos de Lalín da Habana viñan insistindo dende a súa creación en 1910, na necesidade de apoiar ás sociedades agrarias na súa organización e defensa. A primeira noticia que temos sobre a intención de crear un xornal agrario en Lalín data de 1914, cando Máximo López, apoia unha proposición de Felipe Sánchez para a axudar ás sociedades agrarias, facéndoa extensiva  á creación dun periódico que defenda as súas posicións.

Pero hai que agardar a 1920 cando se crea a sociedade Club Lalín da Habana, que se propón como un dos seus fins “Propender a la estabilidad de un periódico en dicho Ayuntamiento que sirva de vocero defensor de los principios que sustenta este Reglamento.”

O proxecto materializouse logo da viaxe de Maximino López Carral, dirixente de Hijos de Lalín e Club Lalín da Habana coa súa familia a Galicia a finais de 1921, instalándose na parroquia natal de Moneixas.

O movemento agrario era vizoso en Deza a principios dos anos vinte logo da fundación de novas sociedades en Lalín, Agolada, Rodeiro e Silleda, culminando coa constitución da Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín formalizada o 11 de decembro de 1921, coas sociedades de Gresande, Vilanova, Prado, Bermés, Anzo, Filgueira,  A Balouta, Goiás, Botos e as dos concellos de Dozón e Agolada.

En xaneiro 1921 constituíuse na capital arxentina o Comité auxiliar de las sociedades agrícolas y culturales del partido de Lalín en Buenos Aires co propósito de “defender os intereses e dereitos dos labregos a fin de mellorar a situación precaria que os oprime”. E nese mesmo mes bota a andar a sociedade Unión del Partido de Lalín que se autotitula “Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el Partido”.

Con estes vimbios Maximino López e Jesús Iglesias Surribas, que tiña experiencia como impresor, inician a edición de Verdad y Justicia co obxectivo declarado de “fomentar la instrucción y la cultura y ser órgano de las Sociedades Agrarias del partido de Lalín”. Contan tamén coa colaboración de Jesús Filloy, o líder agrario de Cortegada, retornado de Buenos Aires uns anos antes, que se converteu nun dos redactores do xornal. O 18 de abril abriron os dezaos o primeiro número do xornal que saíu a rúa durante case tres anos cada quince días, coincidindo coas datas das feiras de Lalín,.

Un fragmento da única folla conservada de Verdad y Justicia.

Verdad y Justicia serviu de voceiro da campaña contra a anulación eleccións municipais de febreiro de 1922, nas que os agrarios obtiveran unha soada vitoria en Lalín, Silleda e Agolada. As eleccións foran invalidadas polo caciquismo alegando defectos formais, o que desencadeou unha vaga de mitins e protestas, ata que en setembro se celebraron novas eleccións en Silleda, Agolada e Rodeiro.

Desde o xornal lanzaron a idea de celebrar un congreso agrario das Sociedades de Lalín e A Estrada para asentar a colaboración entre elas, e o director, Maximino López participou no congreso Agrario de Tui de setembro de 1922.

Pronto se viu acosado polas autoridades e enfrontado coa Igrexa. O cura de Moneixas, Andrés Cajide, viña atacando ao director desde o púlpito acusándoo de masón e espiritista. Máximo sufriu tamén un atentado aínda que sen consecuencias.

Con este panorama, Máximo López decidiu retornar a Cuba coa familia embarcando no vapor Hammonia no porto de Vigo o 8 de setembro de 1922. O barco naufragou o día seguinte, Máximo e a familia salváronse e foron recollidos por un barco inglés que os levou a Southampton, desde onde volveron a Vigo para embarcar de novo rumbo a Habana.

Jesús Iglesias Surribas, administrador e despois director do periódico.

A Máximo López sucedeuno na dirección do periódico Jesús Filloy, que continuou coa mesma liña editorial. E consecuentemente, en xaneiro de 1923, o bispo de Lugo Plácido Ángel Rey prohibiu a “lectura e retención” do periódico en toda a diocese por conter proposicións heréticas, ser claramente naturalista e librecultista, defender proposicións malsoantes, escandalosas e impías, ademais de estar “escrito con pésima redacción gramatical”.

Cando en setembro de 1923 o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado e instaurou unha ditadura en España, Verdad y Justicia non desapareceu. Jesús Iglesias Surribas, que ocupara o posto de administrador, fíxose cargo da dirección. O periódico esquivou como puido a censura da ditadura, non sen polémicas.

A sociedade Unión del Partido de Lalín, que aceptara a correspondencia do periódico en Buenos Aires, pronunciouse en varias ocasións contra os artigos que se publicaban, acusando á dirección de abandonar os ideais agraristas. Protestou contra os escritos de Ricardo Rielo denigrantes para a sociedade. Antón Alonso Ríos publicou duros ataques á dirección da Federación, segundo el entregada a ditadura, que foron respondidos por Ramón Fernández Villar defendendo a liña colaboracionista das agrarias federadas.

Tamén desde El Despertar Gallego, o órgano da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales de Buenos Aires, Alonso Ríos, asinando como “El rugidor de la Selva”, atacou a Xesús Froiz, que publicaba as súas primeiras colaboracións xornalísticas en Verdad y Justicia co pseudónimo “El Cantor del Bosque”. Outro veterano agrarista, Jesús González Peña, saíu en defensa de Froiz.

Verdad y Justicia da conta da deturpación do programa agrario das sociedades e o seu control por políticos colaboracionistas coa ditadura como Cándido Soto, que se fai coa presidencia da Sociedade de Gresande en 1924. Isto desatou unha campaña de acoso contra o seu director, Jesús Iglesias, a quen ameazaron coa cadea por desertor ao non ter cumprido o servizo militar. Jesús marchou precipitadamente a Cuba en decembro de 1924 e o periódico esmoreceu.

Ao rematar a ditadura, os agrarios intentaron sen éxito reactivar o periódico, do que apareceu un único numero en decembro de 1929, baixo a dirección de Ramón Fernández Villar e cun editorial de Jesús Froiz.

Dez anos despois da súa desaparición, desde as páxinas de Razón, rememoraba Iglesias Surribas a súa participación no proxecto Verdad y Justicia:

“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de Verdad y Justicia, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos.”

Jesús Filloy, o propagandista agrario

Na parroquia silledense de Cortegada, coñecida na altura pola concorrida feira de Camporrapado, naceu Jesús Filloy o 22 de marzo de 1874. Era fillo de Soledad Filloy. Trece anos despois viría ao mundo o seu paisano Antón Alonso Ríos, con quen Jesús estableceu unha fonda relación de amizade. Pouco sabemos dos seus primeiros anos, só da súa emigración a América, establecendose no Uruguai.

Á volta do periplo migratorio instalouse en Vilatuxe, integrouse na Sociedad de Agricultores de Gresande e iniciou á súa actividade como propagandista agrario. As primeiras noticias sobre a súa participación na campaña agrarista é a da súa intervención no mitin da Sociedade de Gresande o 10 de outubro de 1920 xunto con Manuel Rozados e José Campos Valiñas baixo a atenta vixilancia do primeiro tenente de alcalde de Lalín Domingo Pablo Palmaz Brandido acompañado do sarxento e varios números da Garda Civil. Filloy falou da súa experiencia como emigrante e da necesidade de resolver o mal estado económico dos labregos para a súa completa liberación.

Volvemos atopalo no mitin anticaciquil que se celebrou en Freixeiro, na parroquia de Laro, o 5 de maio de 1921. Filloy, acompañado de Manuel Rozados, José Campos Valiñas e Xesús Culebras dirixiulles a palabra aos labregos co obxectivo de conciencialos na necesidade da organización en asociacións. Ao mes seguinte tivo lugar en Siador outro mitin con representación das sociedades silledenses (Laro, Parada, Graba, Bandeira e Pereiro) e as de Lalín (Gresande, Anzo e Bermés). Interviron José Gil Souto, José Manuel Puente e Jesús Filloy, que dedicou seu discurso á explicación do que representa o cacique, a quen cualificou de raposo, mostrando os diversos xeitos de trampear o presuposto municipal para beneficiar os seus intereses. Tamén denunciou o matonismo co que intentaban facer calar as reivindicacións dos agrarios.

Nese mesmo ano de 1921, cando a Sociedade de Gresande iniciou o proxecto de constitución dunha Federación comarcal agraria, Jesús Filloy foi, xunto con Ramón Fernández o encargado de poñela en marcha. A pesar dos atrancos que o caciquismo puxo para a súa formación (que mesmo chegaron a enviar á Garda Civil para impedir as reunións preparatorias), finalmente constituíse o 11 de decembro, baixo a presidencia do avogado Samuel Goyanes Crespo. Entre os seus obxectivos estaba a redención foral, a venda directa do gando, a modernización da agricultura e a elección de representantes agrarios nas institucións políticas.

Xa organizados, os agrarios puxéronse como obxectivo o asalto ao poder municipal dando a batalla en Agolada, Lalín e Silleda. Jesús Filloy participou nos mitins da campaña electoral que finalmente lles outorgou o trunfo nas eleccións municipais de febreiro de 1922, aínda que a vitoria dos lalinenses quedou desvirtuada pola traizón do seu candidato Samuel Goyanes e a dos silledenses foi anulada pola Xunta electoral provincial, con enorme protesta.

Filloy continuou o seu labor de propagandista coa presenza en asembleas e mitins das agrarias, como na celebrada pola Sociedade de Agricultores do Pereiro en xuño, na que tratou de concienciar aos labregos da necesidade da educación para a redención do campesiñado, poñendo como exemplo as escolas que sostiñan os americanos fronte ás do Estado, por impartir aquelas unha ensinanza moderna e laica, mentres que as escolas estatais seguen con vellos métodos e sobre todo controladas e dirixidas pola Igrexa.

Debuxo de varios oradores no Congreso Regional Agrario de Tui, en 1922, no que participou Filloy.

A finais de xullo participou como representante da Federación dezá no Congreso Regional Agrario de Tui que presidiu Basilio Álvarez, no que presentou unha proposición para o establecemento de escolas laicas en todas as parroquias, aínda que finalmente non chegou a aprobarse. Interveu como orador no mitin de clausura do Congreso. O seu discurso rematou con estas palabras:
“Hubo un día en que me avergoncé de ser gallego, por la falta de energía, por la humillación y por la pasividad del pueblo gallego. Hoy me siento orgulloso de serlo y en voz alta proclamo el pujante resurgir de Galicia.”

Ante as tensións que estalaron na Federación polo comportamento do presidente, Samuel Goyanes, que pactou co seu tío o alcalde Antonio Crespo traizoando aos agrarios, acordouse a súa expulsión e a designación de Jesús Filloy para o cargo, pero este renunciou e finalmente foi nomeado a Ramón Fernández. Ocorreu o mesmo na Sociedade de Gresande, onde logo de desbaratar un intento de convertela nun sindicato católico como pretendía Cándido Soto, ofrecéronlle un posto na Directiva, ao que tamén renunciou.

Filloy é un asiduo colaborador do periódico lalinense Verdad y Justicia que fundaran en abril de 1922 Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, do que se converte en director logo do regreso de Máximo López a Cuba en setembro de 1922. Desde as súas páxinas criticou a actuación de Ramón Fernández ao fronte da Federación Agraria, que propiciou a elección de Cándido Soto como alcalde en abril de 1923 grazas ao patrocinio do deputado Manuel Sáinz de Vicuña e o apoio do Marqués de Riestra. Aínda que o paso de Soto pola alcaldía foi efémero, pois en setembro Primo de Rivera deu un golpe de estado co que se iniciou a Ditadura.

Nun principio os agrarios apoiaron ao Directorio, confiando nas promesas de rexeneración e no proclamado anticaciquismo do que fachendeaba o ditador. Jesús Filloy participou en xuño de 1924 na campaña de mitins polos concellos da comarca nos que se pretende difundir a Unión Patriótica, o partido creado por Primo de Rivera para conseguir unha base social que o apoiara.

Pero deseguida veu a decepción, ao comprobar como os vellos caciques volveron facerse coas rendas do poder. Cando se desatou a batalla polo control da Sociedade de Gresande, que Cándido Soto quería utilizar como plataforma política, Filloy, xunto con Francisco Cacheda, Jesús Iglesias e Jesús González Peña, opuxéronse presentando unha candidatura alternativa que encabezaba o propio Jesús Filloy. Resultou finalmente derrotado en decembro de 1924 por un escaso marxe. Os líderes da facción perdedora foron ameazados e perseguidos. Filloy foi denunciado por facer propaganda comunista, republicana e revolucionaria, aínda que a denuncia non chegou a prosperar.

Homenaxe a Victorino González na que participa Jesús Filloy. Cristimil, 1928.

A última nova que temos de Jesús Filloy é a súa participación na homenaxe que o 7 de outubro de 1928 lle renderon en Cristimil a Victorino González, dirixente da Unión do Partido de Lalín de visita na súa parroquia natal. Esta foi a derradeira reunión dos líderes agrarios, pois alí estiveron Ramón González Vigide, Peña Surribas e Ramón Fernández Villar.

As poucas novas que puidemos recuperar sobre a súa personalidade poden apoiar a hipótese de que o noso protagonista servise de inspiración a Antón Alonso Ríos para o personaxe do “Americán” da novela Da Saudade, Amor, Arte e Misticismo. A súa loita pode resumirse como a da “protesta contra los escarnios que cometen los caciques con el pueblo gallego, que no conformes con robar vidas y haciendas roban la instrucción y la cultura ciudadana.”

Viva o labrego redimido! Agrarismo e política no Deza (1918-1923)

Trala paréntese da guerra europea comeza o período de apoxeo organizativo do agrarismo en Galicia. Ás sociedades agrarias existentes na Comarca do Deza desde os anos dez: Lalín, Silleda, A Bandeira, Prado, Bendoiro, Pereiro-Laro, Vilanova-Doade, Botos, encabezadas pola máis potente de todas, a Sociedade de Gresande, únense agora novas agrupacións. En 1920 fúndase o Sindicato Agrícola Católico de Catasós-Moneixas, Agricultores, oficios y profesiones de Agolada e Agricultores de Santa María de Pescoso en Rodeiro, ás que lles seguen ao ano seguinte as de San Salvador de Camba, Asperelo e Río en Rodeiro, Agricultores de Santa María de Dozón, a Sociedad Agrícola de Bermés, Agricultores, oficios y profesiones varias de Balouta (que agrupa aos labregos de Muimenta, Cadrón, Parada e Alperiz) e Agricultores de Santa María de Filgueira, de Lalín. Tamén se institúe neste ano a Agrícola Social Cooperativa de Silleda. A última das que aparecen neste período é a de Agricultores do Castro, en Silleda, xa en 1923. Así, unha grande maioría dos labregos da comarca están organizados.

As reivindicación agrarias pasaban pola mellora nas condicións de venda dos seus produtos, a organización de cooperativas para adquisición de artigos de primeira necesidade, a reclamación sobre o funcionamento das escolas do Estado e a creación de escolas neutras, a esixencia de que os representantes no concello, deputación e congreso fosen xenuínos e elixidos libremente e, naturalmente, a redención dos foros.

O apoio dos emigrados en Cuba e Arxentina será decisivo neste proceso. O 20 de xaneiro 1921 institúese na capital arxentina o Comité auxiliar de las sociedades agrícolas y culturales del partido de Lalín en Buenos Aires co propósito de “defender os intereses e dereitos dos labregos a fin de mellorar a situación precaria que os oprime”. En maio do ano seguinte constitúese na cidade bonaerense o Comité Auxiliar de las Asociaciones Agrarias del Municipio de Silleda. O xornal dos emigrados El Despertar Gallego dirixido polo silledense Antón Alónso Ríos fará, a pesar da distancia, de voceiro deste movemento.

Como culminación, as sociedades deciden coordinarse formando unha Federación. O proceso está cheo de atrancos por parte das autoridades locais, de feito, a reunión convocada para confeccionar o Regulamento foi abortada pola Garda civil e os líderes agrarios tiveron que facela clandestinamente no monte. A Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín formalízase finalmente o 11 de decembro de 1921 coas sociedades de Gresande, Vilanova, Prado, Bermés, Anzo, Filgueira, Balouta, Goiás, Botos e as dos concellos de Dozón e Agolada. Elíxese como presidente ao avogado Samuel Goyanes Crespo e vicepresidente a Ramón Fernández Villar, vinculado á sociedade de Gresande, sendo o secretario o presidente dos de Vilanova-Doade, Gonzalo López. Na reunión acordouse convidar ás sociedades de Rodeiro e á de Catasós-Moneixas para que entraran a formar parte da Federación.

Conscientes da súas forzas, os agrarios inician unha fase máis política, de decidida loita cotra o caciquismo, e preséntanse ás eleccións municipais ou apoian a candidatos vinculados ao movemento para deputados a Cortes e provinciais. Xa desde 1920 as sociedades agrarias de Silleda viñan mostrándose activas, apoiando a candidatura de Alfredo Pérez Viondi como deputado polo distrito da Estrada (o concello de Silleda estaba nesa época incluído no distrito estradense) aínda que é finalmente derrotado por Vicente Riestra Calderón, o fillo do Marqués de Riestra nunhas eleccións fortemente protestadas.

A presión política dos agrarios déixase sentir en Lalín nas queixas contra o presuposto municipal de 1921. O concello fai constar que “obedece todo esto a presión ejercida por las Sociedades y Sindicatos existentes en este Ayuntamiento que traen trastornado al país con sus aspiraciones políticas”. Durante ese ano sucédense as concentracións como a celebrada en Vilanova en abril, na que o sindicato católico-agrario logra atraer a todos os labregos da contorna, ou a da parroquia de Siador en xuño con representación da Federación Agraria da Estrada. Ao mes seguinte ten lugar en Dozón unha arenga redencionista organizada pola sociedade agraria.

O asalto ao poder municipal
A proba de lume son as elección municipais de 1922, que teñen lugar o 5 de febreiro. Os agrarios presentan candidaturas en Silleda, Lalín, e Agolada, obtendo un soado triunfo en todas elas, pero aínda así non logran facerse co goberno dos concellos. Os atropelos dos caciques, apoiados polo Marqués de Riestra, conseguen desfacer ou neutralizar a vitoria dos societarios:

A situación do concello silledense, controlado polo secretario Benito Rivas, era tan escandalosa que ante o anuncio dunha inspección do Gobernador civil, chegan a simular un roubo na Casa do concello para facer desaparecer a documentación. Os societarios celebran a principios de febreiro unha asemblea na carballeira de Silleda para dar a coñecer o programa e elixir aos candidatos que se enfrontarán ao caciquismo.
Os agrarios triunfan nos comicios cunha gran maioría de votos, derrotando estrepitosamente ao riestrismo: gañan nos cinco colexios onde se celebran eleccións, pois o caciquismo conseguiu que non abriran aqueles onde a derrota era máis claramente previsíbel. Pero ao facerse o escrutinio dáse o pucheirazo: aparecen actas falsas, mesmo de onde non houbera eleccións. Reclamadas ante a Xunta electoral provincial, esta, controlada polo caciquismo, dáas por validas, co resultado de que a pesar de ter gañado nos comicios, o poder municipal segue en mans de Rivas e os seus secuaces.

Ante tal desvergonza, desátase un enorme movemento de protesta. O 26 de marzo ten lugar un multitudinario mitin, coa presenza de Basilio Alvarez, no que os labregos silledense mostran a súa firme decisión de non aceptar o pucheirazo e reclaman a posesión dos concelleiros agrarios electos. As protestas e as concentracións continúan a pesar de que os caciques utilizan matóns para amedrentar aos líderes societarios: apaleamento de Darío Rodríguez, puñaladas a Ricardo Lázara… pero a Xunta electoral non rectifica. A desesperación leva a medidas extremas: o 7 de xaneiro de 1923 Benito Rivas é asasinado.

En Lalín, aínda que tamén se empregaron todas as artimañas para evitalo (destrución de colexios, enfermidade dos presidentes, demostración da Garda civil para amedrentar aos labregos), gañan nas eleccións os agrarios que se presentan por medio da Federación, sendo o seu presidente, Samuel Goyanes, o candidato a alcalde. O resultado foi que de 11 concelleiros a elixir, 8 foron para os societarios fronte a 3 para os seguidores do cacique Antonio Crespo. Estes 8 sumados aos 4 que tiñan das anteriores eleccións dábanlle a maioría na corporación. Con todo, á hora da votación, cambian de candidato á alcaldía, ofrecéndolle o posto a Cándido Soto. Ante o revés nas súas aspiracións políticas, Goyanes e outro concelleiro agrario pásanse ao bando de Crespo, frustrando así un posible goberno anticaciquil. Samuel Goyanes (por certo, sobriño de Crespo) obtén como recompensa o nomeamento de 1º Tenente Alcalde.

A historia non remata aquí, xa que o candidato oficial a deputado en Cortes, Manuel Saínz de Vicuña, consciente de que sen o apoio do movemento societario ía ser imposible a súa reelección en 1923, pacta cos agrarios a cambio de conseguir o nomeamento de Cándido Soto como alcalde por decreto. Soto toma posesión o 8 de febreiro acompañado das palabras de Ramón Fernández “Al fin hemos llegado al poder” e Saíz de Vicuña é proclamado deputado en aplicación do célebre artigo 29 (é o único candidato) en abril, pero o movemento agrario queda definitivamente tocado.

A Sociedad de agricultores y oficios varios de Golada viña loitando desde a súa fundación pola rexeneración do concello, tratando de derrubar a tiranía do cacique Ulrico Fociños. Neste empeño, e como as trabas caciquís foron tan indignantes, non teñen máis remedio que recorrer a formas de violencia social máis propias doutas épocas: Ante o pucheirazo que os caciques organizan nas eleccións (aplicar o artigo 29 cando existían varias candidaturas), a casa e os alpendres que os Fociños posúen na feira de Agolada aparecen queimadas, derrúbanse balados, tállanse árbores e organízase un boicot. As elección son finalmente anuladas pola Xunta electoral e, ante a presión da agraria, convócanse novos comicios en decembro. O lume volve facer aparición na palleira dos Fociños, en Borraxeiros. Triunfan finalmente os candidatos societarios, que conseguen a maioría no concello e José Diéguez Fernández, o presidente da agraria, é elixido alcalde en abril de 1923. Pero o enfrontamento interno e as presións da trama clientelar coa axuda do clero dificultan o traballo municipal no curto período de poder agrario, posto que en setembro dese ano Primo de Rivera proclama a ditadura e cesa a todas as corporacións locais.

En Rodeiro tamén foron anuladas as municipais de febreiro. Celebrados novos comicios, que tamén foron protestados aínda que nesta ocasión sen consecuencias, resulta alcalde Eugenio Varela Vázquez, sen conseguir os agrarios máis que unha mínima representación ao ser elixido 3º Tenente-Alcalde Emilio González Diéguez, o Presidente da Sociedade de Pescoso.

A crónica de todo este proceso puideron seguila os dezaos a través das páxinas do quincenal Verdad y Justicia, voceiro dos agrarios, fundado en abril de 1922 polos retornados cubanos Jesús Iglesias Surribas e Máximo López, do que por desgraza non se conserva ningún exemplar. Nelas poderíase ler as novas do Congreso Regional Agrario de Tui de xullo de 1922 coas palabras do representante do Deza, o silledense Jesús Filloy, que no mitin de clausura proclamou:

“Houbo un día en que me avergoñei de ser galego, pola falta de enerxía, pola humillación e pola pasividade do pobo galego. Hoxe síntome orgulloso de selo e en voz alta proclamo o puxante rexurdir de Galicia.”

Manuel Igrexas
Publicado na revista Kacharela do IES Laxeiro en 2010.