O asalto guerrilleiro da Saborida

O 14 de outubro de 1946 un grupo volante da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia asaltou na Saborida (Vilatuxe) oito ómnibus que se dirixían á feira da Bandeira obtendo un botín de máis de 150.000 pesetas.

Todos os anos, na feira dos Carballiños, os veciños e veciñas de Vilatuxe fan unha recreación do asalto a un autobús por un grupo de atracadores, un episodio perdido no tempo que deixou pegada na memoria da veciñanza. Este é o relato do que aconteceu a partir das fontes históricas.

curva da Saborida onde se produciu o asalto

Cando ás nove da mañá daquel 14 de outubro Secundino Muñoz, o condutor do autobús que levaba á feira da Bandeira a tratantes e feirantes de Dacón, colleu a curva da estrada do Carballiño a Silleda, a pouco menos dun quilómetro do lugar da Saborida, na parroquia de Vilatuxe, non imaxinaba o que lle agardaba á saída. No medio da estrada, un home con pasamontañas armado cun subfusil  deulle o alto berrándolle “¡Manos arriba, o si no disparamos!” e obrigouno a deter o ómnibus. Outros dous vehículos estaban xa parados á beira da estrada. Tres dos asaltantes subiron ao autobús e obrigaron a punta de pistola aos ocupantes a depositar todo o diñeiro que levaban nunha saca, rexistrando aos que non o fixeron. Ao rematar, obrigaron a baixar a todos os pasaxeiros e conducíronos a unha carballeira próxima onde xa estaban os viaxeiros dos outros dous vehículos, custodiados por tres guerrilleiros, obrigándoos a permanecer de costas a estrada e ameazándoos con dispararlles se se movían. Mentres, un dos asaltantes arrincou os cables do motor e tirounos lonxe para impedir que o coche puidese poñerse en marcha sen darlles tempo a fuxir. Cinco ómnibus máis procedentes de Dacón, O Carballiño e Ribadavia pasaron por un proceso semellante. Unha vez rematado o asalto ao último dos vehículos, os guerrilleiros fuxiron en dirección a Moa e Zobra.

un dos ómnibus asaltados

A noticia chegou a Lalín cara as dez e media da mañá. Un automóbil de Vilatuxe que se dirixía a Rodeiro avisou do atraco no posto da Garda civil. Inmediatamente o capitán Santos Álvarez, comandante do posto de Lalín, ordenou montar un operativo e avisou vía telefónica ao posto de Silleda e outros limítrofes. Con toda a forza dispoñible saíu para o lugar do atraco. Os ómnibus asaltados xa lograran poñerse en marcha cara A Bandeira. O capitán interrogou aos veciños e indagou cara onde se dirixiran os guerrilleiros. Distribuíu aos gardas en distintas direccións recorrendo os montes e as aldeas da contorna. Estableceu controis en varios puntos da serra de Candán para tratar de cortarlles a retirada, pero resultaron infrutuosos, pois os asaltantes xa estaban lonxe. Agardou en Vilatuxe o regreso dos autobuses da feira da Bandeira e cara as cinco da tarde interrogou a Secundino Muñoz e outros condutores e feirantes. Das pescudas obtivo só vagas e imprecisas descricións dos guerrilleiros: sete homes armados, dous con arma longa e o resto con pistolas metralladoras, todos con bombas de man, dous deles cubertos con pasamontañas, con aspecto de non ser labregos, ben vestidos, con botas altas, pantalóns de coiro brich, gabardinas, todos falando en castelán excepto un que falaba galego con acento das Rías Baixas. Era este a quen os seus compañeiros chamaban “jefe”.

Pouco máis puido engadir o capitán Álvarez no seu informe. Só que ía continuar coas pescudas para tratar de localizar aos asaltantes e investigar se tiveran apoio por parte da veciñanza das localidades próximas.

Dous días despois, un grupo de trece gardas civís da comandancia de Ourense especializado na persecución de guerrilleiros, comandado polo cabo primeiro Juan González García-Martínez, achegouse ao lugar da Ermida da parroquia de Lebozán, a casa dos irmáns López González que sospeitaban puido servir de refuxio ao guerrilleiros. Interrogaron aos moradores e realizaron un exhaustivo rexistro. Os irmáns Ramón e Jesús manifestaron que non sabía nada dos asaltantes, pero Dorinda González, a criada da casa, declarou que o día 13 deulle de comer a cinco descoñecidos armados que apareceron polo casal. Como resultado do rexistro, a garda civil atopou unha pistola, unha escopeta e un revólver, 7.958 pesetas e seis pilas de lanterna de tipo tubular grande descargadas. Como os donos da vivenda non puideron xustificar a procedencia de armas e diñeiro, a garda civil detivo aos irmáns Ramón e Jesús López González e á criada da casa Dorinda González Crespo, que ingresaron na Cadea Provincial de Ourense esa mesma tarde.

Con estas detencións remata o atestado da garda civil sobre o asalto. Non houbo máis detidos e a Garda civil nunca logrou identificar os asaltantes.

Manuel Simón Campos “Xanote”

O investigador da guerrilla antifranquista Xoán Carlos Abad sinala que os guerrilleiros que participaron no asalto puideron ser os membros do grupo volante da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia comandado por Manuel Simón Campos “Xanote”, que tiña como lugartenente a Avelino Otero Montes “Avelino”, e do que formaban parte Basilio Calvar Solla “O roxo de Domaio”, Agustín Álvarez Araujo “Tito” e Claudio Rodríguez Vázquez “Penis”. O grupo, que actuaba na comarca de Vigo, desprazouse a Deza no verán de 1946, onde contactou cos fuxidos Miguel Nicolás Esperante “Corcheiro” e o seu cuñado Eugenio Rueda Perosanz. Corcheiro e Rueda xa se mostraran activos dende os primeiros meses dese ano repartindo panfletos contra o réxime de Franco entre antigos republicanos. Coa súa incorporación completouse o grupo de sete homes que atracou a un falanxista de Az (Rodeiro) en setembro, conseguindo máis de dez mil pesetas, e o asalto aos feirantes na Saborida do que vimos falando. Como a guerrilla antifranquista carecía de apoios no exterior, para sobrevivir e mercar armamento, tiñan que recorrer a estes golpes económicos, que normalmente executaban contra persoas afíns ao réxime franquista.

Miguel Nicolás “Corcheiro”

Despois do asalto, Miguel Nicolás e Eugenio Rueda incorporáronse ao destacamento comandado por Manuel Simón que seguiu actuando na zona de Vigo. Cando o xefe do grupo e o seu lugartenente Avelino Otero foron abatidos nun enfrontamento coa garda civil preto de Lavadores o 21 de maio de 1947, volveron a Deza para integrarse na V Agrupación do Exército Guerrilleiro baixo o mando de Foucellas. Miguel morreu o 9 de abril de 1948 no asalto a casa de Rivas en Siador e o seu cuñado Eugenio foi detido e executado coa aplicación da lei de fugas en Ombre (Pontedeume) o 16 de agosto dese ano. O resto dos integrantes do comando que protagonizou o asalto da Saborida, Basilio Calvar, Agustín Álvarez e Claudio Rodríguez, dispersáronse logo da morte de “Xanote” e “Avelino” e alí se perde o seu rastro.

García Durán nas minas de Fontao

Juan García Durán na mina. Fontao, 1944.

Juan García Durán foi o nome que tivo que adoptar na clandestinidade Luís Costa García, un sindicalista anarquista de Vilagarcía que pasou varias veces polas prisións franquistas e que logrou evadirse de case todas (polo que era coñecido como El Fugas). Exiliado en Francia e posteriormente en Australia, onde escribiu a súa autobiografía Por la libertad: Cómo se lucha en España, pasou despois a Montevideo, e logo aos Estados Unidos onde foi asesor de Historia Moderna e contemporánea de España na Biblioteca do Congreso. Volveu a Francia, licenciouse e doutorouse en Historia na Universidade da Sorbona coa tese Guerre civile espagnole 1936-1939. Interventions etrangères sur mer, converténdose nun dos mellores especialistas na Guerra civil.

Detido en 1936 e condenado a morte, foille conmutada a pena e permaneceu en prisión sete anos. Estivo na cadea da Coruña e logo foi trasladado ao penal de Alcalá de Henares. Saíu en liberdade vixiada en maio de 1943, e regresou á Coruña participando na reorganización da Confederación Rexional Galaica da CNT na clandestinidade. A policía detectou as súas actividades e efectuou redadas e detencións. Consciente do perigo que corría, a mediados de 1944 decidiu agacharse nas minas de wolfram de Fontao, onde o PSOE tiña artellada organización clandestina. A organización socialista estaba composta fundamentalmente de mineiros asturianos, cos que tiñan contacto algúns militantes socialistas de Compostela, entre eles Raimundo García Domínguez “Borobó”.

Recupero o fragmento das súas memorias, Pola liberdade. A loita antifranquista de Luís Costa, no que dá conta da súa breve estadía nas minas de Fontao nese ano de 1944.

Unha actividade crecente e sistemática empezou a inquedar á policía, que comezou a facer redadas en diversas localidades. A miña situación facíase cada día máis difícil. Por fin, decidiuse que debía marchar ás minas de volframio e estaño de Silleda.

Mediante unha carta de presentación para un socialista da dirección, fun empregado como vixilante. A miña misión consistía en vixiar os traballadores para que non lles vendesen o volframio a compradores privados, senón á empresa que os autorizaba a traballar no couto mineiro con esta condición. Como a empresa non adoitaba pagar máis do vinte por cento do valor no mercado negro, ademais dunha cota gratis, a xente utilizaba todos os medios imaxinarios para vendelo de estraperlo. O seu prezo, que oscilaba segundo a marcha da guerra, por ser o volframio materia indispensábel para a fundición de canóns, blindaxes e material resistente, chegou a duascentas pesetas o quilo e ao corte dos Pireneos descendeu a sete. Isto permitía unha tal abundancia de cartos que nalgúns quilómetros arredor sentíase un nun medio artificial que facía pensar que Jauja era unha realidade. Aínda que a miña misión non resultaba difícil, porque adoitaba facerme o cego para evitar contrariedades, desagradábame que me tomasen por parvo e que, por falta de tacto, me indispuxese contra eles.

Un día, ao observar unha precipitada manobra, vin que o que a executaba ría ironicamente ao chamarlle a atención un compañeiro para que fose máis prudente. Como con aquel sorriso quería indicar que eu era un estúpido quiteille unha bolsiña duns dez quilos. Inmediatamente ofreceume cincuenta pesos para que lla devolvese.

-Hai un momento tomoume vostede por parvo -respondinlle-; agora creme un mesquiño traficante. Como o aprender na vida nos resulta sempre caro, quero que non esqueza facilmente esta lección. Vaia vostede mesmo levar a bolsa á oficina.

Entrar nunha mina por primeira vez resulta impresionante; pero se, ademais, esta non ofrece ningunha seguridade, o medo a un desprendemento enléase ás pernas como unha corda e non nos permite camiñar. Como ía só, retrocedín ós corenta metros sen ter que avergoñarme do pánico.

Cando entrei de novo acompañado doutro vixilante, as sombras, animadas pola luz do candil, parecíanme tan estrañas como o eco que producían ao caer as pingueiras de auga.

A tal punto se exalta a imaxinación ao penetrar no corazón da terra, que un se sente ladrón ou fantasma que fose roubar ou descubrir os seus tesouros.

As pingueiras, co seu ritmo de reloxo, soan a eternidade.

[…] Xa na galería de saída un ruído de estrépito e uns berros fixéronme volver, correndo, cara ao lugar de onde procedían. Un home viña correndo como tolo, con manchas de sangue na cara e na súa camisa.

Un desprendemento de pedras e terra alcanzara un grupo de sete que, por traballar por contrato e para gañar máis tempo, non apontoaran debidamente.

Á luz dun só candil que quedara aceso e mais do meu, aquela morea de pedras e sombras que se movían a berros producían unha impresión estarrecedora. Dous non podían moverse e tres trataban de retirar unhas pedras que esmagaban ao xefe do grupo. O medo a un novo desprendemento non impedía que axudásemos a aqueles pobres homes, pero facía que nos movésemos con rapidez nerviosa.

Cando lograramos levar o primeiro a un sitio máis seguro empezaron a chegar outros mineiros. Sacamos os tres ao exterior no momento en que chegaban as padiolas. Trasladámolos á enfermería, pero o médico ía en Santiago e o practicante en Silleda. Quixemos levalos a Santiago, pero o enxeñeiro opúxose dicindo que primeiro tiña que velos o médico da empresa e que o ía telefonar.

Fixen o parte á dirección, que entreguei en seguida. Eran as dez da mañá. Pero á unha da tarde aínda non chegara o médico. Á unha e media morreu o xefe de grupo, que non aparentaba gravidade, pero a quen, sen dúbida, o golpe das pedras debeu producirlle hemorraxia interna. Os outros dous que tiñan, un unha perna e tres dedos dunha man rompidos, e o outro unha clavícula rompida e esgazaduras no ombro, empezaron a berrar como se a dor os atormentase de repente. A morte do seu compañeiro déralles a medida da súa gravidade e a impaciencia da espera empezaba a enlouquecelos.

Despois de insistir tres veces co enxeñeiro decidiuse, por fin, levalos no seu coche a Santiago.

Pola noite chamáronme ás oficinas onde moi amabelmente, despois de felicitarme pola miña actuación, me rogaron que rectificase o parte, poñendo as dúas da tarde:

-Síntoo, pero non quero facer nada que poida comprometerme diante da lei.

-Non se preocupe vostede, non se compromete en nada. Nós arranxarémolo todo. Isto non ten importancia; só é para efectos do seguro.

-Se non ten importancia non vexo por que modificar a hora, e se a ten, non debo facelo. ¿Algo máis?

Ao acabar o mes despedíronme. Como o perigo pasara, volvín á Coruña.

Invisíbeis: mulleres dezás represaliadas polo franquismo

Laura Nicolás Esperante co seu home Eugenio Rueda Perosanz.

A excepción duns poucos nomes de “paseadas” ou fusiladas, poucas veces as mulleres aparecen citadas nos estudos sobre a represión franquista en Galicia. Pero estas tamén foron represaliadas tanto física como económica, laboral ou psicoloxicamente. Foron moitas as mulleres violadas, rapadas, humilladas e obrigadas a beber aceite de rícino. As últimas investigacións eliminaron moitos tópicos e agora forman parte da historia real dos derrotados. Pouco a pouco imos coñecendo a dureza das vidas que levaron esas mulleres, porén hai moitos casos dos que compre saber en detalle. Hoxe quero dar a coñecer algunhas historias de mulleres dezás que sufriron a represión polas súas ideas, e que poderían representar a todas elas.

María Carmen Sánchez Sanmartín, nada en Losón (Lalín) o 14 de abril de 1903, filla de Juan Sánchez García e Carmen Sanmartín Ramos. Era veciña de Ferrol nos anos da República, e alí casou con Enrique Rodríguez Faraldo en 1934. Co golpe de Estado do 18 de xullo de 1936 foi detida e sometida posteriormente a un consello de guerra en Ferrol o 10 de agosto de 1937, acusada de auxilio á rebelión e condenada á pena de 15 anos de reclusión temporal e accesorias correspondentes. A Comisión Provincial de Incautación de bens abriulle o expediente 2/1938 por responsabilidades políticas e o Tribunal Regional de Responsabilidades Políticas da Coruña sancionouna o 22 de novembro de 1940 coa cantidade de 100 pesetas. Carecía de bens de fortuna para afrontala.

Unha das primeiras medidas de limpeza que levaron a cabo as novas autoridades foi a depuración do maxisterio. A mediados de agosto de 1936 decretouse pola Junta de Defensa Nacional a destitución masiva de mestras e mestres. Púxose en marcha unha purga minuciosa por parte da Comisión Depuradora do Maxisterio, que abriu expedientes a todos os/as ensinantes. O resultado deste proceso de depuración foi un bo número de mestras sancionadas na Comarca de Deza:

Milagros Gómez Fernández, mestra de Bais (Agolada), sancionada con suspensión e traslado de escola.
Juana López Elicegaray, de Besexos (Vila de Cruces), suspensión.
Carmen López López, de Vilarello (Dozón), suspensión.
Peregrina Besada Álvarez, de Cadrón (Lalín), suspensión e traslado de escola.
Benita Gallego Varela, de Moneixas (Lalín), traslado.
Emilia Barros Muíños, de Palmou (Lalín), traslado.
María Lareu Yáñez, de Sello (Lalín), traslado.
Higinia Fráiz Villanueva, da Bandeira (Silleda), suspensión e traslado.
Efigenia Novas Solla, de Parada (Silleda), suspensión e traslado.
Encarnación Seoane Golmar, de Saidres (Silleda), traslado.
Elisa García Arguindey, de Taboada (Silleda), traslado.

Tamén as mulleres da comunidade protestante da parroquia de Vilar (Silleda) sufriron a represión. María Andrea Valladares Carballo, que nacera en 1883 en Vilar, foi detida a principios de outubro de 1937, xunto con outros nove protestantes da parroquia, entre eles o pastor Celestino Puente. Segundo unha noticia aparecida en El Compostelano dando conta destas detencións, María Andrea era acusada de “saludar con el puño cerrado”. Foi xulgada en Pontevedra en consello de guerra o 13 de xaneiro de 1938, acusada de auxilio á rebelión e condenada a 20 anos de prisión. Abríronlle expediente de responsabilidades políticas en xaneiro de 1940. A sentenza foi conmutada en setembro de 1943.

O pastor, Celestino Puente Sánchez, que tamén foi detido e procesado, casara en Inglaterra en 1932 con Ruth Elisa Dodd, a filla de Thomas Dodd, o anterior pastor de Vilar. Sabemos que Ruth era mestra en Vilar, pero parece que non foi detida nin sancionada, seguramente porque tiña a nacionalidade inglesa. Porén, a capela e a escola dos protestantes foi clausurada e pechada por orde do Gobernador civil o 8 de outubro de 1937 “por ser aquella un centro antipatriótico y desarrollarse en la misma propaganda de caracter izquierdista”.

Neste artigo facía fincapé nos castigos aos que se viron sometidas as mulleres da familia de Antón Alonso Ríos mentres este estaba fuxido disfrazado como o siñor Afranio. A súa nai Matilde Ríos Neira e a súa irmá Evangelina (que rexentaba o comercio familiar), foron acusadas de colaborar cos republicanos silledenses facendo propaganda das ideas esquerdistas, e mesmo de proporcionarlles dinamita e municións dos seus establecementos comerciais. As súas irmás Matilde e Dolores, tamén mestras, foron acusadas de ter ideas esquerdistas e de facer campaña polo seu irmán, aínda que finalmente non resultaron sancionadas.

Pero ademais as mulleres dos paseados e asasinados padeceron tamén outras formas de represión e rexeitamento social. Sinalo só dous casos a modo de exemplo:

Rogelia Sanmartín Amigo, a muller de Luís Frade Pazos, primeiro tenente alcalde de Lalín na última corporación republicana e asasinado en Tenorio o 9 de novembro de 1936, pasou moitas dificultades para criar os seus fillos e cada 9 de novembro viaxaba ás agachadas a Tenorio para deixar unhas flores na tumba do seu home.
Unha situación semellante, pero máis grave (pois tiña oito fillos), sufriu Rosa Abeledo Albarellos, a muller de José María Montouto Rodríguez, asasinado con Luís Frade en Tenorio. Tanto ela coma os seus fillos foron cualificados como “roxos” e polo menos dúas das súas fillas, Oliva e Asunción, tiveron que marchar a Buenos Aires “exiliadas”.

Así mesmo, entre as mulleres dos escapados e fuxidos que formaron as primeiras partidas guerrilleiras a finais dos anos trinta, producíronse episodios de represión:
Un destes casos foi o de Carmen Sánchez Saa, nai de Ramón Sánchez, coñecido como “Areán”, o lugartenente do Largo (o guerrilleiro Benjamín García Diéguez); esta foi detida para obrigar a entregarse aos membros da partida do Largo, que operaba na zona de Rodeiro, tomándoa como refén o 8 de marzo de 1939. Ao día seguinte detiveron a Josefa Villanueva Soengas, a muller de Ramón Sánchez, e á súa filla, a nena Agripina Sánchez Villanueva. Tamén foi detida Regina Diéguez Valladares, a nai de Benjamín García. Logo de permanecer varios días en prisión; sen que os guerrilleiros se entregasen, libéranas.

Na etapa de maior represión contra a guerrilla na comarca, a finais dos anos corenta, tamén se deron varios casos de represión contra as mulleres que axudaban e apoiaban a loita guerrilleira:
Josefa Nicolás Esperante, a irmá do guerrilleiro Miguel Nicolás Esperante o líder do grupo “Os Corcheiros”, que operaba polo norte da provincia de Pontevedra, foi detida en 1948 acusada de axudar os guerrilleiros. Foi xulgada na Causa 296/48, na que tamén foi procesado o seu irmán Manuel Nicolás Esperante, pero ela non chegou a ser procesada.

Peor sorte lle tocou á outra irmá de Miguel, Laura Nicolás Esperante, que casara en 1943 co guerrilleiro Eugenio Rueda Perosanz, quen formou parte do grupo “Os Corcheiros”. Laura fora unha das poucas mulleres militantes do Partido Galeguista nos tempos da República. Foi detida en 1948 e xulgada nun consello de guerra o 23 de febreiro de 1949 con Manuel Villanueva Rey e Andrés Conde Troitiño, acusados de “bandidaje”. Laura Nicolás foi condenada a dous anos de prisión.

As dúas irmás Nicolás foron detidas na gran redada contra os apoios da guerrilla na comarca de finais de 1948, coordinada polo famoso comandante Montero, xefe do Sector Interprovincial da Garda Civil con sede en Lalín, popularmente coñecido como a “Brigadilla”. Nesa redada tamén foron detidas outras tres mulleres:

Inés Blanco Donsión. Nada en Cristimil (Lalín) en 1924. Filla de Francisco Blanco Barreira, que fora detido e xulgado en 1936 e estivo catro anos en San Simón. Inés foi arrestada xunto co seu pai Francisco Blanco acusada de bordarlle unha bandeira para os guerrilleiros. Foi torturada no cuartel da Brigadilla de Lalín e xulgada na Causa 296/48, na que foi procesado o seu pai, aínda que Inés non chegou a ser axuizada. Ao ser liberada logrou emigrar a Venezuela. Retornou a España e finou en Leganés en 2017.

Josefa Diéguez Froiz. Nada en Fontao (Vila de Cruces) en 1919. Foi procesada na Causa 296/48 xunto co seu marido, o asturiano Vidal Faza Luis, un antigo preso que traballou nas minas de Fontao, e foi condenada a 6 meses de prisión. Ao ser liberada marchou a Vigo.

Estrella Souto Ramos. Nada en Duxame (Vila de Cruces) en 1920. Filla de Manuel Souto Penas, foi detida xunto co seu pai e procesada con el na Causa 296/48. Estrella foi absolta.

Fuxidos ou guerrilleiros. Os inicios da resistencia armada ao franquismo no Deza

A vaga de violencia que desencadeou a rebelión militar franquista orixinou a fuxida de moitos cara ao monte por meras razóns de supervivencia. Son os fuxidos, persoas que sentindo ameazada a súa vida polas súas afinidades republicanas, optaron por refuxiarse en zonas de difícil acceso. Na nosa comarca houbo grupos dispersos na Serra do Faro, outros nos montes que delimitan os concellos de Rodeiro e Agolada ou Rodeiro e Lalín e algúns tamén na zona do Ulla, en Silleda e Cruces.

A pesar do que afirma a historiografía franquista sobre o “entusiasmo” dos galegos ante o Alzamento nacional, eran moitos os prófugos, mozos que non se incorporaron ao Exército ao ser chamados os seus remprazos (como Julio Gómez Blanco, de Camba, José Diéguez Daparte, de Arnego, Manuel Lorenzo Hermida, de Az e Francisco Areán Salgado, de Guillar, por citar algúns veciños de Rodeiro). Algúns lograron fuxir ao estranxeiro a pesar das dificultades (Avelino Diéguez Vilameá, de Az, que consegue pasar a Portugal e logo marcha a Cuba). Tamén houbo moitos desertores do Exército, que aproveitando un permiso, decidían non volver á fronte, como Pedro Montes Fernández de Camba, José Porto García, de Guillar, Agustín, Julio e Manuel Paz García de Alemparte, José García Gómez de Pedroso e Ramón Faílde Insua de Vilela. Pero a maioría dos fuxidos eran os que intentaban salvar a vida, sendo conscientes das consecuencias que tería a súa detención, e aínda que moitos permaneceron agochados nas súas casas ou en refuxios seguros, escondidos polos familiares, outros non teñen máis alternativa ca botarse ao monte. Únenselles tamén os poucos que logran escapan do cárcere, como José Benito Diéguez Dacal, de Pescoso, fuxido en decembro de 1936 do Depósito municipal de Rodeiro onde estaba detido por inxurias ao réxime, aínda que o capturan en xullo do ano seguinte.

Durante o ano 1937 a Garda civil dedícase á persecución destes fuxidos, logrando a detención de moitos deles, que son incorporados ao Exército, case sempre nos batallóns de traballo. Outros, ante a dificultade de sobrevivir no monte por moito tempo, cando pensaban que a persecución só duraría uns meses, deciden entregarse ás autoridades, como José Salgado Quintela, un comunista de Brocos (Agolada).

Os que lograron sobrevivir no monte, xunto cos que se irán incorporando durante a guerra (perseguidos ou desertores), chegaron a organizarse formando algunhas partidas como a do Largo, en Rodeiro. Foi esta unha guerrilla á defensiva, de autoprotección, de supervivencia.

O grupo do Largo
Esta primeira época da loita guerrilleira en Galicia caracterízase pola dispersión, a falla de organización, o individualismo e as partidas pouco numerosas; e tamén pola dura represión que se exerce sobre o maquis.

Benjamín García Diéguez, alcumado “O Largo”, nado en 1916 en Barbeitos (Negrelos-Rodeiro), alístase en 1936 no Tercio, e en 1938 deserta do Exército. Únese a Ramón Sánchez nado en 1912 en Areán, na parroquia de Az, e coñecido como “Areán”, que permanecía fuxido nos montes de Rodeiro polo temor ás represalias pola súa actuación durante o réxime republicano. Ambos contactan con outros fuxidos na serra do Faro e na zona de Chantada, en concreto co grupo que encabeza Salvador Valcárcel Montenegro “Recarei” e do que forman parte outros dous veciños de Arcos. Unha das primeiras accións deste grupo consistiu no reparto de panfletos contra a ditadura franquista na feira de Lalín do 3 decembro de 1938. Pero a maioría das súas actuacións consistían en pequenos atracos para conseguir medios de supervivencia. Como consecuencia dun deles, o asalto ao veciño de Alperiz Santiago Fernández García á volta da feira do 3 de xaneiro de 1939 en Lalín, foron denunciados ás autoridades. Como represalia, os guerrilleiros presentáronse en Alperiz na casa de Santiago Fernández na madrugada do 7 de marzo e executaron a Santiago Fernández e Andrés Negro. Estas mortes produciron alarma entre os veciños, e as autoridades franquistas decidiron rematar cos “bandoleiros”. Para obrigalos a entregarse, deteñen a Josefa Villanueva (a muller de Ramón Sánchez “Areán”), á súa filla Agripina Sánchez (de dous anos) e aos pais de Benjamín García (Pedro García e Regina Diéguez) xunto con Ramón Navaza. Sen obter resultados, sóltanos a principios de abril. O 11 dese mes a Garda civil logra dar morte en Adá a Salvador Valcárcel “Recarei”, o líder da partida de Chantada. Pero o grupo segue activo e o 18 de agosto atracan unha camioneta con feirantes de Dacón, Maside e Laxos que viña a Lalín e conseguen 50.000 pts. de botín; en outubro atracan en Pardesoa a tres veciños de Guillar.

Cando o 2 de novembro un grupo de guerrilleiros atraca a sucursal do Banco Pastor en Chantada (O Largo e o Areán non participaron, e xa se negaran a secundar o proxecto de asalto á sucursal de Lalín), as autoridades deciden a necesidade da eliminación dos fuxidos e ordenan á Garda civil de Chantada a súa captura inmediata. O “grupo do Largo” acostumaba acudir á casa de Juan Calvo Suengas en Ponte Pedroso, pois Benjamín era mozo dunha das súas fillas, Amparo Calvo. Segundo testemuños orais, parece que o grupo tiña unha especie de acordo coa Garda civil, á que subornaba para que non os molestara en exceso. Pero nesta ocasión non fixeron caso aos avisos e na madrugada do 5 de novembro de 1939, preséntanse na casa de Juan Calvo un grupo de gardas civís de Rodeiro e sorprenden ao Largo na casa. Cando o sarxento José García Docampo entra no cuarto no que estaba Benjamín, este, sorprendido, dispáralle e mátao. Comeza o tiroteo e Benjamín resiste facendo varios disparos desde a fiestra, pero resulta ferido e remata por entregarse. José Mª Vázquez Diéguez (que non pertencía ao grupo do Largo), casado con outra das fillas de Juan Calvo e que vivía na casa, ao oír os disparos, sae da vivenda e a Garda civil dispáralle acabando coa súa vida. Ramón Sánchez, que estaba noutra casa, ve vir aos gardas e escóndese nuns colmeiros de millo, coa présa deixou a pistola debaixo da almofada, pero no rexistro non lla descubriron, nin o descubriron a el, e logrou escapar e esconderse. Ao pouco chega o capitán da Garda civil de Chantada, que ordena trasladar ao Largo (ferido nunha perna) a Rodeiro. Como resultado deteñen a Benjamin García e a todos os habitantes da casa. Benjamín foi trasladado primeiro á Prisión de Lalín e despois á da capital onde o xulgaron en Consello de Guerra e o condenaron á pena de morte. Foi fusilado en Pontevedra o 28 de agosto de 1940.

Ramón Sánchez marchou de Rodeiro e refuxiouse na fronteira portuguesa onde se dedicaba ao contrabando cun cómplice policía. Foi detido en Pazos (na parroquia de Cadós do concello de Bande) o 12 de setembro de 1940. Xulgado e condenado a morte en Consello de guerra, foi executado en Ourense o 14 de abril de 1941.

A presenza destes fuxidos na zona de Rodeiro fixo que a Garda civil reforzara os seus efectivos, e a finais de 1939 créase un destacamento no lugar da Ponte, en San Salvador de Camba.

Co desmembramento do grupo do Largo non rematou a actividade dos fuxidos: un grupo do que forman parte Celso Faílde Varela, Román Faílde Arean e José Calviño Gutiérrez realiza algúns asaltos na primavera de 1941. Pero son axiña localizados: Celso Faílde foi detido o 22 de xuño e Román Faílde asasinado o 28 de xuño nas Chousas, entre Pedroso e Alemparte. O 16 agosto deteñen a José Calviño. Tamén foron presos varios veciños acusados de complicidade cos fuxidos: Francisco Montes, Arturo Areán e o seu irmán Manuel, Secundino Faílde e Jesús García.

A represión
A represión contra os guerrilleiros produce unha onda de detencións dos que os axudan ou protexen. Aínda que a maioría só estivo uns meses na cadea de Lalín, algúns foron procesados por “auxilio á rebelión”. O principal proceso iniciouse en Ourense en decembro de 1941 e nel foron acusados José Vázquez García, Benito Carral Reboredo e Francisco Cuñarro Rodríguez de Alemparte; Antonio Gómez Carral, de Albarellos; Delfín López Varela, de Maceira; Amadeo Gutiérrez Janeiro, da Lagoa; Ricardo Fernández Faílde, de Pedroso; e Constantino Fernández Diéguez, de Guillar. Case todos eran propietarios das tabernas onde os fuxidos mercaban as provisións. Só José Vázquez e Constantino Fernández foron condenados a 12 anos; o resto foron declarados inocentes, pero estiveron máis dun ano detidos na prisión de Ourense agardando a celebración do xuízo, sempre co medo á execución.

Tamén en 1941 se producen as detencións de Adolfo Fernández Asorey “Alaparte”, de Merlín (o 14 de maio) e José Castro Prieto “Calistro”, de Val de Sangorza (6 de setembro) que, axiña liberados, formarán anos máis tarde senllas partidas polas terras de Agolada.

Manuel Igrexas
Publicado na revista Kacharela do IES Laxeiro en 2011.

O maquis de Alemparte

Perfecto Lorenzo.

Perfecto Lorenzo foi tenente do exército republicano, participou na resistencia francesa contra a ocupación alemá e na guerrilla antifranquista en Asturias

Traemos hoxe noticias dun lalinense singular, que participou nos episodios máis relevantes e dramáticos da historia do século XX.
Perfecto Lorenzo Calviño naceu en Alemparte en 1918, foi o terceiro fillo de José Lorenzo Sarandeses e Florinda Calviño Vázquez. Os seus primeiros anos coinciden co final do período da Restauración e a Ditadura de Primo de Rivera. É a época da loita agrarista, da que chegaban ecos a Alemparte da veciña parroquia de Pedroso, en Rodeiro, onde a Sociedade de Agricultores de Sta. María de Pescoso tiña grande influencia. Participa na construción da escola que os veciños da aldea rematan en novembro de 1928 grazas á axuda dos emigrantes do Club Lalín de La Habana. Alí recibe a súa primeira formación.

A chegada da República significou para estes mozos unha toma de conciencia e a ampliación das súas perspectivas: a chegada de información, os novos mestres, a participación en mobilizacións sociais e políticas, fan espertar en Perfecto a conciencia social. Ao iniciarse a sublevación fascista en xullo do 36 vive tamén os primeiros momentos da represión: destitucións, detencións, paseos, os primeiros fuxidos…

En 1937, ao ser chamada a súa quinta, foi mobilizado e tivo que marchar á guerra, xa decidido a desertar á primeira oportunidade. Destinado á fronte de Aragón, o 8 de febreiro de 1938 pasouse ao bando leal en Valmadrid (Zaragoza) mentres se desenvolvía a batalla de Teruel. Integrouse na 149 Brigada Mixta do Exercito Republicano (chamada a da pana, por vestir así todos os seus integrantes). Trasladado a Madrid, volveu de novo á fronte de Aragón para tomar parte coa 149 Brigada na Batalla do Ebro: participou na toma de Gandesa, Cervera, Sierra Cabals. É nesta época cando se integrou no Partido Comunista.

Ao rematar a campaña do Ebro ingresou na Escola Popular de Guerra de Barcelona, dirixida polo xeneral Cordón. Alí fixo un curso acelerado e saíu como tenente de metralladoras pouco antes da caída de Cataluña. Nomeado capitán accidental dun batallón divisionario que cubría a retirada das tropas republicanas cara a fronteira francesa, foi o encargado de voar as pontes de Olot, camiño de Francia.
Como o resto dos milicianos, as autoridades francesas conducírono a improvisados campos de internamento, onde foron tratados máis como prisioneiros que como refuxiados. Perfecto pasou primeiro polo de Argèles-sur-Mer e despois por Saint-Cyprien.

Desde 1941 participou na resistencia contra a ocupación nazi de Francia. Alcanza o grao de comandante das forzas do interior como membro da Agrupación de Guerrilleros Españoles. En 1944, logo do desembarco aliado en Normandía, e xa cos alemáns en retirada, o seu grupo capturou un batallón do exercito alemán. Entrou coas tropas de liberación en Toulouse. Logo da vitoria, continuou mobilizado, realizando cos maquis exercicios tácticos en Pau para preparar a futura invasión de España, que os exiliados agardaban como inminente.

Esta produciuse o 17 de outubro de 1944 cando case 4.000 guerrilleiros atravesaron a fronteira española e ocuparon durante doce días o Val de Arán. Perfecto participou na invasión, que fracasou aos poucos días ao non poder tomar a vila de Viella.

A estratexia do Partido Comunista seguía sendo a de continuar a loita armada contra o réxime de Franco, polo que se viu obrigado a estruturar un movemento guerrilleiro que se convertese na mecha da insurrección popular. Xa desde o verán de 1944 foi infiltrando en territorio español pequenas partidas de maquis e cadros políticos, co encargo de transformar aos grupos de fuxidos e integralos en unidades guerrilleiras. Perfecto Lorenzo formou parte da primeira expedición que chegou a Asturias en 1945 baixo o mando de Agustín del Campo, xunto con outros cinco militantes. Logo de participar nalgunhas accións armadas, Perfecto e o seu compañeiro José Terrón Vila foron capturados en outubro en Campiello. A sorte quixo que non foran fusilados, sendo xulgados nun proceso que os condenou a cadea perpetua.

Logo de pasar dous anos na prisión de Oviedo, trasladárono ao penal de Burgos, onde o franquismo ordenou concentrar aos dirixentes mais perigosos do PC, PSOE e CNT. Isto fixo que a Prisión Central de Burgos se convertese no núcleo da resistencia carceraria antifranquista. Perfecto recibiu alí formación política e cultural xa que o cárcere se convertiu nunha Universidade popular. Baixo a dirección do PC, organizase a formación e discusión política e ideolóxica e danse clases de cultura xeral: francés, inglés, física, matemáticas, xeometría e debuxo, literatura e linguaxe, xeografía física e económica, peritos industriais e organización do traballo, historia universal e de España; para o que contaban con excelentes profesores entre os presos. Existía tamén un parladoiro literario que realizaba debates e representacións escénicas e elaboraba revistas. Na cadea facían tamén un periódico e publicaban o resume semanal de Radio España Independiente.

O paso pola cadea de Burgos serviu para que espertara en Perfecto a súa vocación literaria: na súa cela escribiu a novela Amanecer, que foi sacada clandestinamente de prisión e enviada a Alemparte (onde o seu pai decidiu queimala ante o temor a que fora descuberta); e La casa de Valcorta y Sarandeses, novela que contén unha parte autobiográfica na que conta as súas peripecias desde a súa incorporación ao exercito franquista ata a estadía na prisión. Escribe tamén na prisión outro relato titulado Exploración.

En Burgos sufriu a represión do sistema penitenciario franquista, chegando a pasar seis meses en celas de castigo. Como consecuencia, enfermou, e tivérono que trasladar ao Castelo de Cuellar, que fora habilitado como sanatorio antituberculoso para presos e gardiáns.

En 1959, logo de pasar 14 anos preso, concedéronlle a liberdade provisional. Perfecto regresou á súa aldea, onde se instalou, casou, montou un pequeno bar e puxo escola nocturna. Pero a vida en Alemparte fíxoselle difícil, obrigado a presentarse á Garda Civil, sufrindo a hostilidade de parte dos seus conveciños e a presión das autoridades franquistas que non podían admitir a presencia de quen non quere renegar das súas conviccións políticas. Viuse obrigado a vender as súas propiedades e marchou coa súa familia para a cidade da Coruña.

Instalouse alí en 1961, e montou un pequeno negocio preto da Praza de María Pita. Na Coruña seguiu en contacto coa estrutura do Partido Comunista na clandestinidade, no que ocupou algunhas responsabilidades na Comisión organizadora do Partido en Galicia e no Comité Local da Coruña. A mediados dos anos sesenta rompeu a súa vinculación co PC ante o xiro eurocomunista, aínda que se mantivo vinculado a diversos medios da resistencia antifranquista.

Perfecto Lorenzo morreu na Coruña o 11 de xuño de 2001. Foi soterrado en Alemparte.

No arquivo familiar consérvanse outras obras súas escritas despois do seu paso pola prisión de Burgos: Vertigo y antorcha, unha novela de anticipación, os contos La tormenta e O xastre labrador (o único escrito en galego) e un libro de poemas que titulou Veinte poemas y una carta.

Manuel Igrexas