Jesús María Santaló, candidato a deputado polo Deza

Foi alcalde de Carbia, secretario do xulgado de Lalín, candidato a deputado polo Deza e exiliado político durante a guerra.

Na época da ditadura de Primo de Rivera e na II República houbo no Deza unha importante figura que permanece esquecida da historia: Jesús María Santaló. Moitos acontecementos políticos desa época contaron coa súa presenza, e a súa influencia deixouse sentir en case todos os procesos electorais do período republicano.

Tarxeta do convite á homenaxe

O evento máis destacado do que foi absoluto protagonista foi o banquete homenaxe para a súa proclamación como candidato a deputado, celebrado en Lalín en 1935. Jesús María Santaló era nesas datas secretario no xulgado da capital do Deza. En xuño formouse unha comisión para promover un acto de homenaxe e proclamación composta polos médicos Carlos Fernández e José Rodríguez, o avogado Manuel López Noguerol, os procuradores Domingo Pablo Palmaz e Ramón Moure, o veterinario Benito Rodríguez, o comerciante Manuel García Diéguez e o perito agrícola Gonzalo Goyanes Sánchez. Fixaron a data do banquete-homenaxe para o mes de xullo. Estaba programado como un acto de adhesión á figura política de Santaló. Xa se falaba da intención de proclamalo candidato a deputado, tal e como se fixo constar nas tarxetas de invitación. Prevíase a chegada de comisións de todos os concellos dezaos dispostas a renderlle adhesión e apoiar a súa candidatura, acompañadas de banda de música.

Finalmente, chegou a data anunciada, o domingo 7 de xullo. Nas entradas da vila colocaron pancartas coa lenda “Lalín saluda a don Jesús María Santaló”. Ás doce do mediodía formouse unha manifestación coas delegacións dos concellos dezaos para presentarlle a súa adhesión ao homenaxeado. Ían acompañadas das bandas de música de Piloño, Silleda, Bendoiro, A Xesta, Ventosa, as dúas de Merza e os gaiteiros Os Dezas. José María foinas recibindo no Hotel do Ferrador. Ao remate, algunhas das bandas deron concertos na rúa principal.

Menú e programa do banquete-homenaxe

Cara as dúas da tarde os participantes marcharon á feira do Vento onde se celebrou o banquete. As crónicas falan da asistencia de máis de 600 comensais. O opíparo menú foi servido pola Casa Navaza. Rematado o xantar, que foi amenizado polas bandas, comezaron os discursos. Tomou a palabra Manuel López Noguerol como membro da comisión organizadora para ofrecer a homenaxe e anunciar oficialmente a súa proclamación como candidato a deputado polo distrito. Falaron despois para adherirse Pablo del Río Rúa, o párroco de Ínsua e Duxame, en representación do concello de Carbia; José Villares Lamela, avogado e ex-xuíz municipal de Silleda; Manuel Peleteiro Pazos, farmacéutico de Agolada; José Nóvoa Rodríguez, avogado e xuíz municipal de Dozón e Francisco Vence Campos, avogado e xuíz municipal de Rodeiro. Interviron a continuación os deputados Víctor Lis Quibén e Isidoro Millán Mariño e o exdeputado Alejando Mon Landa. Rematou a quenda de intervencións o homenaxeado, que logo de agradecer aos seus amigos o acto, proclamou:

Yo no pertenezco a partido político alguno y tampoco podría pertenecer en razón de mi cargo. Soy y seré independiente y con este carácter me presentaré en las próximas elecciones, por si la bondad de mis amigos quieren llevarme al Parlamento. Para mí no hay amigos ni enemigos, ni blancos ni negros ni partidarios de una u otra agrupación; para mí sólo hay un amor que es el distrito de Lalín y unos amigos que son todos los vecinos de su territorio, a quienes prometo servir y atender en todo momento.

O discurso de Santaló recorda vellas formas do caciquismo da Restauración, cando se elixía un único deputado polo distrito de Lalín e non o tal e como acontecía nas eleccións da República, que elixían deputados pola circunscrición provincial por maiorías ou minorías, sempre encadrados nunha candidatura de partidos políticos ou coalicións electorais. De feito, algúns cronistas denuncian esta homenaxe como un acto do non nato Partido Agrario Gallego, sucursal do Partido Agrario Español de Martínez de Velasco, que estaba organizando Alejandro Mon, e que xa vivira na primavera dese ano a constitución dos comités locais das cidades de Pontevedra e Vigo, baixo a dirección de Prudencio Landín e Isidoro Buceta. O Partido Agrario Gallego non chegou a desenvolverse e os seus promotores acabaron integrados na candidatura de centro de Portela Valladares xunto cos restos do Partido Radical para as eleccións de febreiro de 1936.

Por certo, rematado o banquete, como era costume, celebrouse na Feira do Vento unha animada romaría.

Quen é este Santaló ao que se pretendía proclamar deputado polo Deza?

Jesús María Santaló Ponte naceu no pazo da Torre de Merza o 8 de maio de 1895. Era fillo do avogado Ramón Santaló Villar, xuíz municipal de Carbia, escribán do xulgado de Ribadeo e entre 1901 e 1924, secretario do xulgado de Lalín. Ramón Santaló foi tamén un asiduo colaborador na prensa, tanto local (pertenceu á redacción do periódico La Defensa de Lalín) como de ámbito galego (exerceu a correspondencia dos xornais composteláns Diario de Galicia en Lalín e El Correo de Galicia en Carbia). Logo do seu paso por Lalín trasladouse a Pravia (Asturias), traballou algún tempo en Ribadavia e acabou a súa carreira no xulgado de Betanzos, xa durante o período republicano. Foi nomeado polo Goberno Cabaleiro da Orde de Isabel a Católica en 1920.

Jesús Mª Santalo en 1935

Jesús María estudou o bacharelato en Lugo e despois licenciouse en dereito na universidade compostelá. Antes de rematar a carreira casou en Cee con María Cereijo Gayoso, irmá do que xa era o seu cuñado Juan Cereijo. Durante a época de estudante escribiu algunhas crónicas desde Merza para o xornal El Correo de Galicia, do que era correspondente o seu pai. Unha vez licenciado fixo as oposicións a secretario xudicial, que aprobou en 1919. Pouco tempo despois converteuse en administrador do balneario de Cruces.

O seu primeiro destino como funcionario xudicial foi o xulgado de Fuentesaúco (na provincia de Zamora), porén en 1922 xa se trasladou a Ponteceso. Logo da proclamación da ditadura de Primo de Rivera, e grazas á influencia do que fora deputado provincial do distrito, Alfredo Espinosa, foi nomeado alcalde de Carbia o 20 de marzo de 1924. Como alcalde, recibe as loubanzas do correspondente en Carbia do periódico agrarista Verdad y Justicia, destacando que é o primeiro alcalde non monterista. Permaneceu pouco tempo no cargo, pois o 1 de novembro dimitiu ao ser nomeado xuíz municipal do mesmo concello, un cargo moito máis apetecible e desde o que podía exercer unha maior influencia política e social. Ao mesmo tempo, o concello de Carbia, presidido por Andrés Lareu, acordou nomealo fillo predilecto. O 11 de xaneiro do ano seguinte recibiu con este motivo unha homenaxe en forma de banquete popular conxuntamente co delegado gobernativo da ditadura no partido de Lalín, Dámaso Iturrioz. No acto entregáronlle unha placa conmemorativa confeccionada por un prateiro de Compostela.

Presidencia da homenaxe a Santalo en Vila de Cruces, 1930

Colaborador da ditadura, era xa coñecido e cualificado como cacique polos seus inimigos políticos polos seus amaños na administración municipal e xudicial. Ao se constituír en Carbia a Unión Patriótica, o partido único creado por Primo de Rivera, foi nomeado presidente. En 1928, cando a ditadura primorriverista agonizaba, abriu bufete de avogado en Lalín. Foi nomeado concelleiro polo continxente de maiores contribuíntes en febreiro de 1930, e como presentación da súa futura carreira política os seus partidarios organizaron unha homenaxe popular no seu concello o 16 de marzo. En xuño foi nomeado outra vez xuíz municipal de Carbia.

Homenaxe a Jesús Mª Santaló en Vila de Cruces, 1930

Nas eleccións municipais do 12 de abril de 1931 que trouxeron a República montou unha candidatura formada cos antigos membros da Unión Patriótica, que se enfrontou á do vello cacique de Carbia Cándido Soto, cualificada como “demócrata” aínda que representaba ao vello Partido Liberal da Restauración. El mesmo presentouse como candidato a concelleiro polo terceiro distrito (que incluía as seccións de Bascuas e Merza). A loita foi brutal, chegando a haber varios mortos e feridos na mesa de Piloño. Santaló foi elixido concelleiro, aínda que coa anulación das eleccións non chegou a tomar posesión. Unha comisión xestora fíxose cargo do goberno do concello até a convocatoria de novas eleccións o 31 de maio. Nestas xa non figuraba Santaló como candidato, porén unha boa parte dos triunfantes como Rafael Salgado, David Sesto e outros eran os membros da anterior candidatura upetista, que agora se presenta como republicana. Foi a candidatura que gañou as eleccións, o seu triunfo foi debedor do control de Santaló sobre os procesos electorais, e deste xeito conseguiu manter a súa influencia no concello.

Despois da proclamación da República continuou como avogado en Lalín, con todo seguiu exercendo o control das eleccións en Carbia. Houbo protestas pola adulteración das eleccións constituíntes de xuño de 1931 e sobre todo nas de novembro de 1933, con actas dobres que foron obxecto de protestas no escrutinio. O principal beneficiario destas manipulacións foi o Partido Radical, e a partir do seu triunfo Santaló xa se posicionou politicamente cos radicais.

Asistentes ao homenaxe en Silleda, 1934

En abril de 1934 conseguiu o nomeamento de secretario do xulgado de Primeira Instancia e Instrución de Lalín, logo do falecemento do anterior, Nicasio Blanco Rodríguez. A partir dese momento relanzou a súa carreira política coa pretensión de ser elixido deputado. Iniciou unha campaña de homenaxes por todos os concellos da comarca que comezou en maio na súa parroquia de Merza. A finais dese mesmo mes recibiu outra homenaxe en Silleda. A revolución de Asturias paralizou esta campaña promocional.

Retomou a operación no verán de 1935 xa con maior repercusión, cando se celebrou o banquete-homenaxe-proclamación do que falei ao principio. Continuou a campaña en agosto en Agolada, onde uns sesenta amigos se reuniron nunha carballeira para facerlle unha homenaxe ao candidato. A finais dese mesmo mes volvéronlle ofrecer outra homenaxe en Silleda.

Grupo de asistentes ao banquete-homenaxe de Lalín, 1935

Caeu o goberno radical-cedista polo escándalo do estrapelo. Manuel Portela Valladares converteuse en presidente do goberno e convocou eleccións para febreiro de 1936. Formáronse dúas grandes coalicións electorais, o Frente Popular e a CEDA. Santaló integrouse nunha terceira, a candidatura de centro promovida por Portela Valladares, xunto con antigos deputados radicais como Ramón Salgado ou José López Varela. Participou activamente na campaña electoral na que a prensa cualificaba de candidatura gobernamental, recibindo e reuníndose con comisións de veciños en Lalín e Silleda, falando no mitin da capital dezá con Ramón Salgado a finais de xaneiro, visitando aos delegados do Goberno en Pontevedra para solicitar obras que remediasen o problema do paro na comarca, moi elevado pola paralización das obras do ferrocarril, ou visitando ao alcalde portelista Domingo Pablo Palmaz para anunciarlle a exención da aportación do concello para o futuro edificio da escola graduada de Lalín.

Finalmente Santaló foi o número cinco na candidatura que encabezaba Manuel Portela Valladares, seguido de Alejandro Mon Landa, José López Varela e Ramón Salgado Pérez, e na que aparece no número sete Valentín Paz Andrade. Triunfou a Fronte Popular, só foi elixido Portela Valladres polas minorías e o noso persoeiro non conseguiu o ansiado posto de deputado a pesar de obter no distrito de Lalín a maior porcentaxe de votación: 23.219 votos. Repetíronse as protestas nestas eleccións pola manipulación das actas de Carbia e Lalín. O procedemento que utilizaba era a simulación: no intre posterior ás eleccións, ou ás veces incluso antes, amañábanse as actas para cambiar o sentido do voto. En palabras do deputado Guerra del Río ao referirse aos datos de Lalín na sesión das Cortes que analizaba as actas, “en Galicia no actúan los matones, actúan los prestidigitadores”. Nos meses seguintes apareceron na prensa duras censuras pola súa actuación como electoreiro e amañador de eleccións no distrito. Os periódicos A Nosa Terra e El País publicaron críticas e solicitaban un expediente de depuración como secretario do xulgado afirmando que “bateu o record de pucheirazos” xunto co xuíz Pío Somoza.

Denuncia a Santaló en A Nosa Terra 1936

Nunca chegou a ser sancionado, pois poucos meses despois produciuse o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936. Santaló desfrutaba neses momentos dunha licenza que solicitara dous días antes. Polo que puiden averiguar a partir das fontes orais, estaba en Madrid cando aconteceu o levantamento militar. Ao ser consciente da situación, e dadas as súas implicacións políticas, buscou asilo na embaixada francesa, aínda que polo excesivo número de solicitantes foi rexeitado nun primeiro momento. Conseguiu finalmente ser acollido logo de simular un accidente automobilístico. Na embaixada non podían manter tantos refuxiados e enviaron un bo grupo, entre os que estaba Santaló, para Valencia. Desde o porto de Valencia logrou embarcar a Francia. Estivo varios anos no país galo como refuxiado político sen que teñamos constancia de cales foron as súas actividades durante ese tempo. Si sabemos que mantivo correspondencia coa súa muller desde Valencia e Francia coa precaución de dirixir as cartas a un veciño para evitar a censura.

Mentes tanto, as autoridades franquistas actuaron na súa contra. No pazo familiar da Torre en Merza eran habituais as visitas da Garda civil tratando de descubrir o seu paradoiro. A Comisión provincial de Incautación de Bens decretou a apertura de expediente de responsabilidade en xuño de 1938. Tamén se lle abriu outro expediente por responsabilidades políticas. No arquivo do concello de Lalín constan as peticións de informes sobre a súa conduta profesional e actividades políticas e tamén as solicitudes de sinalamento de testemuñas para depoñer no seu xuízo. Curiosamente, non teño constancia de ningún procesamento de Jesús María, nin tampouco aparecen as resolucións dos expedientes de incautación de bens ou de responsabilidades políticas. Posiblemente a intervención e as xestións do seu irmán Carlos Santaló, maxistrado afín aos sublevados, conseguiron evitarlle as sancións que lle agardaban. Porén sabemos que a súa muller tivo que vender moitas propiedades nesa época, algunhas ao seu cuñado Carlos Santaló, quizais para deixalas fora do expediente de incautación.

A principios dos anos corenta optou por retornar á España franquista, unha vez seguro de que non habería represalias ou sancións contra el, pois parece que as influencias do seu irmán e outras amizades lograron minimizalas. Veu por mar dende Francia e desembarcou no porto de Ribadeo, a vila na que o seu irmán Carlos estaba destinado como xuíz de Instrución. Unha historia familiar afirma que o seu veciño Cornado foi buscalo a Ribadeo e levouno a Lugo disfrazado de cura. Ata alí foi a súa muller coa consigna de que vería tres curas xuntos e el sería o do medio.

Pazo da Torre, Merza

Xa instalado en Merza, no pazo da Torre, dedicouse ao contrabando de wolfram. Parece que gardaba o mineral na Torre, pois alí os gardas non se atrevían a inspeccionar. Prestoulle axuda a moitos presos políticos traballadores forzosos das minas de Fontao como testemuña un cadro coa bandeira republicana regalo dos penados que estivo moitos anos colgado no pazo.

Anuncio na prensa 1950

Rehabilitado como secretario xudicial, desempeñou o cargo no xulgado de Sahagún en 1947, aínda que só por uns meses. Volveu abrir o despacho de avogado en Lalín a principios dos anos cincuenta e foi novamente nomeado xuíz municipal de Carbia a mediados desa década. Finalmente, en 1957, conseguiu o posto de secretario do xulgado de Baltanás na provincia de Palencia, pasou despois polo de Villacarriedo (Cantabria), para finalmente ser secretario do xulgado de Padrón en 1958. Neste posto rematou a súa vida profesional nos anos setenta.

Jesús María Santaló Ponte morreu en Merza o 12 de outubro de 1982, tres anos despois do falecemento da súa muller.

Ramiro Goyanes, o rexistrador con vocación política e literaria

Ramiro Goyanes cara 1935

Lalín, rincón gallego donde nací, villa de mis afectos y dolores, pequeña y alegre, de vastísimo horizonte dominador de encantador paisaje por la diversidad de matices que abarcan, por sus frondosas arboledas y exuberante vegetación, ¡cuántas prosperidades le deseé y cuán constante fue mi afán por su engrandecimiento, que no he visto cristalizar en realidad!
Así se expresaba Ramiro Goyanes Crespo nun artigo dedicado á súa vila datado en 1928.

A vida social e política do concello de Lalín durante o primeiro terzo do século XX sería difícil de entender sen a figura de Ramiro Goyanes, que foi, xa nun primeiro plano, pero moitas veces nun segundo e as máis delas na sombra, o artífice dunha boa cantidade de iniciativas e promotor de organizacións. O cemiterio, o hospitalillo, a Federación Agraria, as loitas polo poder municipal, teñen a súa pegada.

Porén, o que máis nos podería sorprender da súa biografía é que Ramiro Goyanes foi considerado en 1935 un dos primeiros literatos de España, e mesmo chegou a acadar o primeiro lugar nun concurso que organizaba unha popular revista da época.

Hoxe, o noso protagonista é unha figura practicamente descoñecida, a quen quizais se recorde polo seu sonoro apelido, de gran tradición na vila lalinense.

O seu pai, Jovita Goyanes Losada, foi un farmacéutico do Carballiño que acabou instalándose en Lalín logo do seu matrimonio en segundas nupcias con Segismunda Crespo Pampín, a filla de José Crespo Villar, o alcalde e cacique dese período. De tendencia radical (republicano-federal) nos anos da Revolución Gloriosa e democrático-progresista na Restauración, Jovita fora alcalde de Lalín entre 1863 e 1867 e despois deputado provincial.

Ao morrer a súa muller Segismunda, Jovita casou coa irmá, Avelina Crespo Pampín, e froito desta unión viu a luz en Lalín un 11 de xuño de 1871, Ramiro Goyanes Crespo, o primeiro dos fillos da parella.

Estudou o bacharelato no Instituto de Santiago de Compostela e Dereito na Universidade compostelá. Con 24 anos casou na capela da Casa de Des de Soutolongo con Juana Sotelo Santos. Dous anos despois presentouse ás oposicións para Rexistros da Propiedade en Madrid xunto co seu irmán Álvaro Goyanes e outros avogados lalinenses: Secundino Amigo, Manuel Fidalgo e Ángel Gontán. Todos, excepto Ángel Gontán, aproban as oposicións en xuño de 1898, ao pouco de nacer o segundo dos fillos das parella, Horacio, que morreu moi novo.

Ramiro foi nomeado ao ano seguinte rexistrador da propiedade de Vilalba, pero permutou a súa praza con Ricardo Vázquez Rey, que era o rexistrador de Lalín. Desde ese momento, xa instalado como rexistrador na nosa vila, onde van nacendo os seus fillos, prepara a súa carreira política. Neses primeiros anos do século XX é cando o seu tío, Antonio Crespo Pampín, adscrito ao Partido Liberal, se fai co poder municipal, converténdose no cacique comarcal e no representante do marqués de Riestra no distrito.

O primeiro cargo que ostentou foi o de representante en Lalín da Sociedade de Emigrados “Hijos del Partido de Lalín en Buenos Aires”, para o que foi nomeado ao pouco da súa constitución en 1909. Foi Ramiro Goyanes quen se encargou da instalación do cemiterio, o que xestionou o terreo para facer o hospitalillo e se fixo cargo da poxa das obras e de todos os trámites para a construción do edificio. Ramiro, até 1910 estaba vinculado politicamente ao seu tío, Antonio Crespo, pero a partir desa data e a través da súa amizade co conde de Romanones, un dos líderes do Partido Liberal, foi intentando ser encadrado como deputado a Cortes polo distrito de Lalín sen que as súas pretensións tivesen éxito.

Anuncio da puxa das obras do Hospitalillo, 1912.

E así chegamos a 1914. Nese ano as eleccións para deputados a Cortes polo distrito de Lalín presentáronse moi disputadas, pois había moito descontento coas actuacións caciquís nos concellos dezaos. O candidato encadrado polo distrito, que dende 1905 era feudo do Partido Liberal, era Ángel Álvarez Mendoza, un avogado que exercera como pasante no bufete de Montero Ríos e logo no do seu xenro Manuel García Prieto. Ángel Álvarez era o clásico deputado cuneiro, fora elixido en 1905 polo distrito de Castrojeriz (Burgos) e fracasou dous anos despois ao carecer do apoio ministerial. Recalou no distrito de Lalín e, grazas ao apoio de Montero Ríos e o beneplácito do marqués de Riestra, foi elixido deputado en 1910 polo artigo 29 da lei electoral (sen elección ao non presentarse máis que un candidato). Renunciou en 1913 ao ser nomeado subsecretario de Instrución Pública e volveu ser elixido en xuño dese ano novamente polo artigo 29.

A finais de 1913, o conde de Romanones, que presidía o Consello de Ministros, como consideraba que a candidatura de Álvarez Mendoza non estaba ben asentada, propúxolle a Ramiro Goyanes que se presentara, asegurándolle o seu apoio. Pero a principios de xaneiro de 1914 apareceu un novo candidato, José Antonio Bernárdez, notario do Carballiño, apoiado polas sociedades agrarias dezás logo de que o candidato inicialmente proposto, José Manuel García, un avogado de Vilatuxe establecido no Uruguai, renunciara a presentarse. Porén, esta terceira candidatura non chegou a materializarse.

“Si me estimáis digno de vuestra representación y noble mi pretensión, si la conceptuáis razonable, no me negareis vuestro amparo.” Así rezaba o manifesto electoral que se distribuíu na feira de Agolada do 12 de xaneiro, por medio do cal Ramiro Goyanes presentou a súa candidatura para deputado. O seu programa tiña como lema “La defensa de los intereses de Lalín, procurar su engrandecimiento, fomentar su progreso y desarrollo”. O manifesto foi denunciado por non levar pé de imprenta, o que o convertía nunha folla clandestina, e a persoa que o repartía foi detida.

A pesar deste revés, Ramiro seguiu facendo campaña solicitando o voto directamente e visitando os máis significados electores. Pero ante a presión do riestrismo, a intuición dun estrepitoso fracaso e a orde do Goberno que establecía a incompatibilidade dos cargos de deputado a Cortes e rexistrador da propiedade, desistiu finalmente de presentar a súa candidatura, e o día das eleccións, o 8 de marzo de 1914, ao non haber máis que un candidato, Ángel Álvarez Mendoza foi proclamado novamente deputado polo artigo 29.

A súa actividade política continuou a principios dos anos vinte, impulsando e apoiando a carreira do seu irmán Samuel Goyanes como líder do agrarismo dezao, ata que conseguiu converterse en presidente da Federación Agraria de Lalín en decembro de 1921. O obxectivo de Samuel era facerse coa alcaldía nas municipais de 1922 contando co apoio das sociedades agrarias, pero estas propuxeron como candidato a Cándido Soto e Samuel, frustrado nas súas aspiracións, pasouse ao bando do seu tío Antonio Crespo, polo que conseguiu así reter a alcaldía.

Ramiro deixou o Rexistro da Propiedade de Lalín a finais de 1923 para trasladarse a Yecla, na provincia de Murcia, con toda a súa familia. Foi rexistrador de Yecla até a súa xubilación. Pero ao caer a ditadura de Primo de Rivera, e grazas á intervención do seu vello amigo, o conde de Romanones, puido ver cumpridas as súas aspiracións de ter un cargo político. En agosto de 1930 foi nomeado gobernador civil da provincia de Guadalajara, posto no que permaneceu até que se proclamou a República o 14 de abril do ano seguinte. A súa actuación como gobernador pasou practicamente desapercibida, e ao rematar retornou ao seu posto de rexistrador na vila murciana.

Durante a época republicana continuou as colaboracións na prensa que iniciara anos atrás, sobre todo en periódicos técnicos como a Revista Crítica de Derecho Inmobiliario, pero tamén noutros políticos como El Resumen. Foron estes seus artigos os que o fixeron acredor do premio ao mellor “literato de España” en 1935.

Retirouse como rexistrador nos anos corenta e veu pasar os seus últimos anos á vila de Lalín, onde morreu o 8 de agosto de 1950. A súa viúva, Juana Sotelo, faleceu en Madrid cinco anos despois e foi soterrada en Lalín. Porén, ningún dos seus seus dez fillos, Adelina, Delia, Emma, Alfonso, Araceli, Marina, Augusto, María del Carmen, María Luisa e María Jesús Goyanes Sotelo, se asentou na nosa comarca. Os dous varóns seguiron os pasos do pai, Alfonso foi rexistrador en Grandas de Salime, Muros e Hellín, e Augusto secretario da Fiscalía de Taxas de Sevilla e xuíz.

Cándido Soto, o último cacique da Restauración

Homenaxe a Gumersindo Soto en Carbia.

En 1876, o mesmo ano da promulgación da Constitución que vai regular a Restauración borbónica, veu ao mundo Cándido Soto Colmeiro no antigo concello de Lavadores (hoxe anexionado a Vigo). O seu pai, Gumersindo Soto Vázquez (1846-1916), orixinario da parroquia lalinense de Donramiro, casara en 1874 con María Colmeiro Louzao, de San Tomé de Insua no concello de Carbia. O seu padriño de bautismo foi José Mª Riestra López, nomeado anos despois Marqués de Riestra polo rei Afonso XIII, que será quen dirixa a política da provincia pontevedresa durante o primeiro terzo do século XX.

A familia trasladouse á Vila de Cruces, onde Gumersindo Soto desempeñou o cargo de Alcalde de Carbia durante varios anos na última década do século XIX. Logo da súa morte en 1916, a Corporación dedicoulle unha rúa na Vila de Cruces, que aínda hoxe permanece.

Cándido estudou medicina na Universidade Compostelá, onde acadou a licenciatura en Medicina e Cirurxía. Entre os seus compañeiros de carreira estaba Castelao.

En xaneiro de 1902 foi elixido Alcalde de Carbia, posto no que sucedeu ao seu pai. Permaneceu como máximo rexedor ata xuño de 1906, aínda que por eses anos estaba rematando os seus estudos, o que fixo que practicamente non desempeñase a alcaldía polas continuas ausencias. Renunciou logo de acadar o título de médico, e abreu o seu estudo na parroquia de Carbia. O 4 de xullo de 1907 ingresou por oposición no corpo de médicos titulares e foi nomeado médico municipal en propiedade do Concello de Carbia.

Casou con Amparo Blanco Losada o 5 de febreiro de 1910. Con este matrimonio, a familia Soto ampliou a súa influencia política e social, xa que Amparo era filla e herdeira de Antonio Blanco Rodríguez, coñecido como “O capitán Blanco” de Donsión. Os Blanco son descendentes de José Blanco Porto, que fora alcalde de Lalín (1883-1884 e 1887-1890). Adscritos ao Partido Conservador, eran rivais políticos de Antonio Crespo, que representaba ao Partido Liberal e ostentou a alcaldía a partir de 1903, logo de desbancar ao irmán de Antonio, Lauréano Blanco, quen seguiría na oposición a Crespo como director do periódico La Defensa en 1907.

Pero Cándido Soto non abandonou as súas orixes na política carbiense e seguiu sendo o principal cacique de Carbia durante o primeiro terzo do século XX. De feito, a Cándido sucédeo na Alcaldía o que fora o seu Primeiro Tenente-Alcalde, Ramón Gontán Botana, e a este o cuñado de Cándido, Francisco Mato Vispo, que foi elixido Alcalde en xaneiro de 1909 e ocupou o posto ata finais de 1913.

Homenaxe a Gumersindo Soto dos veciños de Vila de Cruces. 1907.

A súa influencia en Lalín comezou a medrar e en 1917 foi nomeado Presidente da Sub-Comisión de Lalín de Hijos de Lalín en Buenos Aires, que estaba a construír en Lalín unha Escola Hospital-Asilo (o que logo sería coñecido como Hospitalillo). O 16 de abril de 1918 foi designado médico forense interino en Lalín.

Nestes anos finais da década dos vinte, comezou a labrar o seu futuro político en Lalín. Son anos de axitación agrarista e a principal sociedade agraria lalinense, a Sociedad de Agricultores, Oficios y Profesiones de Gresande, fundada en 1906 polos irmáns González Vigide, Ramón Gamallo e Antonio Vidal, era naqueles momentos a que encabezaba a loita anticaciquil apoiada polos emigrantes da recen creada Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.

Soto douse conta do poderío desta organización, que chegou a agrupar aos labregos de todas as parroquias do sur do Concello, e introduciuse nela. Os primeiros intentos de controlala, apoiándose noutro infiltrado no agrarismo, o párroco de Barcia, José Ramos, consistiu en tratar de transformar a Sociedade nun Sindicato Católico. Fracasado este intento de control pola oposición dos dirixentes da Sociedade, Soto aliouse con Gonzalo López Gutiérrez, que presidía a Sociedade de Vilanova e crearon a Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín en 1921, desde a que pretendían dirixir o agrarismo.

Nas eleccións municipais de febreiro de 1922, os agrarios presentaron batalla ao alcalde Crespo cunha candidatura confeccionada por Soto, na que non estaban presentes os dirixentes tradicionais do agrarismo, senón persoeiros resentidos co caciquismo: Samuel Goyanes (sobriño de Crespo, e enfrontado a este por non ser nomeado secretario do concello), Gonzalo López ou Bernardo Madriñán, xunto con antigos loitadores agraristas renegados como Ramón Adán Villamarín e Ramón Fernández Villar (o recen nomeado presidente da Federación) e o propio Cándido Soto. O pactado era votar a Samuel Goyanes para alcalde en caso de triunfo. O resultado das eleccións foi unha vitoria para a candidatura agraria, logrando 8 concelleiros dos 11 en disputa. O mesmo sucedeu no veciño concello de Silleda, aínda que aquí o caciquismo logrou anular as eleccións.

Os agrarios lalinenses negociaron con algúns dos antigos concelleiros mauristas opositores a Crespo (entre eles Eduardo Vidal e José Rivas) conseguindo o apoio de catro deles e así ter a maioría necesaria de 12 (xa que o Concello de Lalín contaba con 22) para decidir a alcaldía. Cando xa estaba rematada a negociación e asegurado o triunfo, os agrarios resolveron ofrecerlle a alcaldía a Soto. Isto fixo que o que ía ser alcalde, Samuel Goyanes, convencendo a outro concelleiro agrario, se pasaran ao bando de Crespo, a cambio de este asegurarlle ao seu sobriño a primeira tenencia de Alcaldía.

O primeiro de abril constituiuse a nova Corporación. Na elección resultou alcalde Antonio Crespo, que obtivo 10 votos, fronte a Cándido Soto que obtén 9; hai 3 papeletas en branco. Ao non obter a maioría absoluta, Antonio Crespo quedou nomeado Alcalde só de maneira interina. Samuel Goyanes resultou elixido Primeiro Tenente-Alcalde.

O 18 de abril apareceu en Lalín o periódico Verdad y Justicia órgano do agrarismo comarcal, fundado polos emigrantes retornados de Cuba Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que se fixo eco das polémicas xurdidas en torno a esta derrota.

Cándido Soto

Cándido Soto moveu as súas influencias políticas: A través das súas relacións co Marqués de Riestra, e da amizade persoal co deputado polo distrito de Lalín, Manuel Sáinz de Vicuña, xenro do daquela presidente do Goberno, Manuel García Prieto, conseguiu o nomeamento de Alcalde por Real Orden de 30 de xaneiro de 1923. Tomou posesión o 8 de febreiro en presenza dos representantes das sociedades agrarias, ás que lle agradeceu o seu apoio, especialmente á Sociedade de Gresande. Ao rematar o acto, o concelleiro Ramón Fernández Villar, presidente da Federación proclamou: “Al fin hemos llegado al poder, prueba de que la unión del agro es necesaria”.

O período de Soto na alcaldía non serviu para facer unha limpeza do caciquismo, tal e como prometeran os agrarios, xa que non se fiscalizaron as contas municipais para topar as estafas cometidas polo anterior alcalde (que si sairían a luz co Directorio); aínda que o cambio foi palpable pola presenza dos gardas municipais na vila (antes estaban dedicados á custodia da casa de Antonio Crespo en Donramiro), unha maior limpeza e a supresión dalgúns impostos nas feiras. O que si fixo o novo goberno municipal de xeito inmediato foi cambiar a todo o persoal do Concello.

O 13 de setembro de 1923 pronunciouse en Barcelona o xeneral Primo de Rivera e comezou a Ditadura. Soto abandonou a alcaldía o 30 de setembro xunto con toda a Corporación que foi substituída, e as autoridades militares nomearon Alcalde a Jesús Aller Ulloa, quen cedeu o seu posto a Luís Madriñán Teijeiro o 15 de febreiro de 1924, que o desempeñou por un breve período, sendo substituído por Benjamín González Fidalgo o 8 de abril. O agrarismo lalinense mantivo unha actitude ambigua fronte a Ditadura, por unha parte o seu órgano Verdad y Justicia aplaudiu os decretos depuradores, e por outra a Federación mostrou a súa oposición pola perda de poder.

Ante a necesidade de consolidarse e obter unha base social que a apoie, a Ditadura creou o 14 de abril de 1924 o partido Unión Patriótica. Á vista as dificultades do novo partido para conseguir apoios e adhesións, o caciquismo tradicional viu aberta unha vía de acceso ao poder, e desde A Caeira, o Marqués de Riestra instou aos seus partidarios a integrarse na Unión Patriótica. Soto iniciou unha manobra política cominando aos membros da Sociedade de Gresande (coa complicidade da Directiva) a afiliarse a UP. A estratexia foi denunciada por Francisco Cacheda, quen esixiu a dimisión da Directiva e a renuncia de Soto como socio. A Directiva dimitiu o 2 de novembro e convocouse unha Asemblea extraordinaria o 16 para tratar o asunto. Á reunión acudiron Cacheda, Jesús Filloy, Jesús González Peña e Jesús Iglesias Surribas, que lograron desenmascarar as manobras de Soto, a pesar de que este mobilizou a moitos dos seus partidarios e acudiu á reunión co párroco de Barcia e Gonzalo López (agora Presidente da Federación). Porén, non se chegou a votar unha nova xunta Directiva, elección que se adiou para a seguinte Asemblea. Cando esta tivo lugar, xa en decembro, Cándido Soto (que conseguira nese momento o apoio de moitos socios aos que pagou as cotas atrasadas) resultou elixido presidente da Sociedade fronte á candidatura de Jesús Filloy. Os líderes da facción perdedora foron ameazados e perseguidos, véndose obrigados a marchar a América. Conseguido o control da Sociedade de Gresande, Soto converteuse no líder agrarista e desde esta posición manexou a UP. O premio foi a representación de Tabacalera e Petróleos en Lalín.

En 1926 foi nomeado médico forense da prisión preventiva do Partido de Lalín. E en decembro dese ano ocupou a praza de médico interino do concello por falecemento do titular Manuel Brandido Brandido. En febreiro do ano seguinte logrou a praza de médico titular en pugna co médico de Agolada Víctor Loureiro Crespo. Tamén en 1927 foi elixido presidente do Casino de Lalín.

Xa como presidente da Federación agraria de Lalín, foi o encargado de negociar cos propietarios os prezos das rendas para a redención dos foros que puxo en marcha o decreto do Directorio. Tamén participou nas comisións que se organizaron para solicitar un trazado da liña de ferrocarril máis favorable á vila de Lalín.

A súa influencia política non deixou de medar durante todo o período ditatorial, sendo ao final deste, o “encargado da política do partido de Lalín”. Esta posición reforzouse coas alianzas matrimoniais da súa familia que lle proporcionaron influencia nos concellos da Comarca:

A súa irmá Concepción Soto Colmeiro casou con Perfecto Otero Barreiro (1869-1924), da Bandeira, que foi presidente da Sociedade Agrícola de Bandeira. O seu fillo Alfonso Otero Soto chegou a ser inspector veterinario de Galicia.

Outra irmá, María Soto Colmeiro casou con José Castro García (de Carmoega – Agolada). Os seus fillos Luís e Jesús Castro Soto foron dirixentes do Partido Radical de Agolada e o outro fillo, Gumersindo Castro Soto, acadou a praza de médico tocólogo en Lalín.

Adelaida Soto Colmeiro casou con Francisco Mato Vispo (de Piloño – Carbia), o que fora alcalde de Carbia (1909-1913) e na República foi concelleiro polo Partido Radical en 1934. O seu fillo Jesús Mato Soto morreu nos incidentes das eleccións municipais de 1931 en Piloño.

Finalmente, o seu irmán Ramiro Soto Colmeiro, sacerdote, foi o párroco de San Tomé de Insua (Carbia) dende 1908 ata a súa morte en 1928. Alí fundou o Sindicato Católico de Insua-Duxame.

Nada ten de estraño logo que despois da dimisión de Primo de Rivera, o 30 de xaneiro de 1930, e a caída da Ditadura, foi Soto quen decidiu os nomes dos novos alcaldes: Bernardo Madriñán, en Lalín; Amalio Calviño, en Rodeiro; Arturo Blanco, en Carbia e José Oro Barrio en Agolada. Precisamente con motivo do nomeamento deste celebrouse en Agolada un banquete o 23 de abril ao que asistiu Cándido Soto e no que pronunciou un discurso sobre a boa administración dos concellos.

O 11 de maio de 1930 celebrouse en Mouriscade (Vilanova) un banquete-festa en homenaxe a Cándido Soto, ofrecido por Gonzalo López Gutiérrez con motivo da súa reposición como recadador municipal (López, que fora nomeado recadador en 1925, foi expedientado en 1929 por irregularidades e reposto no cargo pola nova corporación o 19 de abril). A festa reuniu os amigos de Soto: os alcaldes de Lalín, Agolada, Rodeiro e Carbia, concelleiros, avogados, mestres, peritos… En fin, a elite política da Comarca. Ao final, fíxoselle entrega a Soto dun ramo de flores e pedíronlle que “se conserve no posto que ten encomendado”.

Durante este ano de 1930 formouse un grupo republicano en Lalín encabezado por Manuel Ferreiro, que exerceu como oposición á política de Soto, organizando actos de propaganda e editando o periódico Atrás.

Sucedéronde tamén as reunións políticas para apoiar a candidatura a deputado en Cortes de Jorge Quiroga (pensábase neses intres nunha convocatoria de eleccións xerais). Este comité, que se proclamou anticaciquil e sobre todo antiriestrista, contaba coa participación de Salvador Madriñán, Domingo Palmaz, Benjamín González Fidalgo, xunto a directivos das sociedades agrarias de Rodeiro e o médico de Agolada, Víctor Loureiro. Pretendían formar unha fronte contra a candidatura “gobernamental” de Sáinz de Vicuña, promovida por Soto.

O 6 de marzo de 1931 convocáronse eleccións municipais, que se celebraron o 12 de abril, e os tres grupos presentáronse á loita electoral en condicións moi desiguais: En Lalín, a vitoria foi para a candidatura gobernamental, que conseguiu que o grupo anticaciquil se retirase; mentres que os republicanos, aínda con pouca forza, non lograron obter representación. O mesmo sucedeu nos outros concellos dezaos, a excepción de Agolada, onde a candidatura anticaciquil organizada polo médico Víctor Loureiro logrou o triunfo.

Jesús María Santaló con Valentín Paz-Andrade en 1924.

En Carbia enfrontáronse unha candidatura “oficialista” composta por membros das corporacións da ditadura de Primo de Rivera e encabezada por Jesús María Santaló Ponte, con outra “democrática” que promovía Cándido Soto. A loita electoral foi moi apaixonada, chegándose o día das eleccións ao uso das armas en Piloño. A discusión entre os partidarios de ambas candidaturas no colexio electoral de Paxariñas rematou con disparos que causaron a morte de Jesús Mato Soto (sobriño de Cándido Soto) e Antonio López García, e outros tres feridos graves.

No conxunto do Estado a vitoria foi para os republicanos e o 14 de abril proclamouse a República. O 16 constituíuse en Lalín a Xunta Municipal provisional baixo a presidencia de Ferreiro. Anuláronse as municipais do 12 en todos os concellos onde se presentaron reclamacións e convocáronse novas eleccións para o 31 de maio. Os antigos gobernamentais, agora titulados “reformistas” propuxeron aos republicanos formar unha candidatura conxunta, proposta que estes rexeitaron. Así concorreron dúas candidaturas, a reformista encabezada por Bernardo Madriñán e a republicana, por Manuel Ferreiro. O triunfo foi absoluto para os de Ferreiro, xa que os reformistas non acadaron representación.

A nova corporación decidiu en xuño a suspensión da maioría dos empregados municipais e a instrución de expedientes ao recadador Gonzalo López e ao médico municipal Cándido Soto, por faltas no cumprimento do seu deber. O médico e o recadador foron repostos nos seus cargos en setembro por orde do gobernador civil, aínda que se instruíu un novo expediente contra Gonzalo López, que rematou coa súa separación do cargo. A Cándido Soto volveron abrirlle expediente o 11 de abril e o 13 de novembro de 1932 por denuncias sobre a súa actuación.

Tras o desastre electoral que supuxeron as eleccións, Soto iniciou unha nova etapa política posicionándose agora co Partido Radical, dirixido en Pontevedra por Emiliano Iglesias. Os radicais, que iniciaron a súa propaganda política logo das eleccións xerais de xuño de 1931, nas que saíron elixidos deputados Ramón Salgado, José López Varela e Emiliano Iglesias, fixéronse moi presentes con actos e mitins na comarca durante o primeiro bienio, constituíndose como a principal forza de oposición á ORGA de Casares Quiroga, que controlaba case todos os gobernos municipais. O Partido Radical estaba liderado no concello de Carbia por José Gil Sexto, en Lalín por Ángel García Basterra e en Agolada por Gumersindo Castro Soto (sobriño de Cándido). Aínda que Soto se mantivo nun segundo plano, a súa presenza foi significativa nalgúns actos como o mitin celebrado en Carbia o 10 de abril de 1932.

No verán dese ano de 1932, con ocasión da campaña de difusión do Partido Galeguista que acaba de nacer, os líderes galeguistas organizaron na véspera do día de Galicia varios mitins en Noceda, Vilatuxe e Lalín nos que participaron Castelao, Otero Pedrayo, Suárez Picallo e Valentín Paz-Andrade. Conta Paz Andrade que logo do mitin de Lalín, foi con Castelao a Donsión visitar a Cándido Soto, vello coñecido do de Rianxo e “o home máis influínte do Partido Xudicial de Lalín ata o 12 de abril” para pedirlle axuda para a organización do Partido Galeguista na Comarca. Nada sabemos dos pormenores desa entrevista.

Logo da vitoria dos radicais nas eleccións de novembro de 1933, iniciouse unha campaña de acoso e derribo ás corporacións municipais de signo contrario. E pouco a pouco estas foron destituídas polos gobernadores civís e reemprazadas por outras integradas por lerrouxistas. O 6 de xullo de 1934 suspenderon a de Carbia, e foi elixido como novo alcalde Manuel Gil Boado (o fillo de José Gil); o 6 de agosto a de Agolada, o 8 a de Lalín, que presidiu nese momento Ricardo López Varela (fillo de Gonzalo López). O 7 de setembro tocoulle a quenda á de Rodeiro, na que elixiron alcalde a Amalio Calviño.

En Lalín son concelleiros nese momento moitos dos homes de Soto: Ramón Adán, Ramón Fernández Villar… Un dos primeiros acordos desta corporación foi a reposición no seu cargo do recadador Gonzalo López Gutiérrez. A influencia política de Soto era palpable ao conseguir tamén en novembro de 1935 o nomeamento de médico forense en propiedade.

O Partido Radical comezou a ter problemas e cara fins de 1935, a raíz dos escándalos financeiros (como o do “straperlo”), Lerroux e os seus partidarios víronse definitivamente desacreditados. En Lalín a campaña contra os radicais centrouse na xestión económica, acusando ao alcalde Ricardo López de beneficiar ao seu pai o recadador (apareceron en febreiro de 1935 panfletos contra os radicais, contestados por Gonzalo López en marzo con outro panfleto). Soto desvinculouse de López e promoveu en xullo unha reunión dos concelleiros para pedir a renuncia do recadador. Como consecuencia, Gonzalo López presentou a súa dimisión o 30 de xullo. A Corporación acordou o 31 de decembro un voto de censura contra o alcalde Ricardo López polo pago de cantidades que se lle adebedaban o que deixara á Caixa do Concello sen fondos.

O 8 de xaneiro o Goberno civil destituiu os concelleiros radicais e nomeou unha nova corporación que presidiu Domingo Palmaz. Logo do triunfo da Fronte Popular nas eleccións xerais de febreiro, o día 21 foron repostos os concelleiros de elección popular de 1931, con Ferreiro novamente de alcalde.

O novo réxime político que xurdiu tras o golpe de Estado do 18 de xullo designou alcalde a Bernardino Madriñán (o presidente do Bloque Nacional de Calvo Sotelo). Cándido Soto xa non tivo un papel destacado, aínda que conservou certa influencia política a través do seu xenro Jesús Rodríguez Diéguez (casado coa súa filla Amalia en 1933), dirixente da Falange local.

Soto morreu na súa casa de Donsión o 13 de outubro de 1945.

O disputado voto de Carbia

Jesús María Santaló con Valentín Paz-Andrade en 1924.

Paz-Andrade no Deza

Quizais non sexa moi coñecida a vinculación de Paz-Andrade coas terras do Deza, pero ademais dos lazos familiares, era un asiduo visitante nos anos vinte e trinta do pasado século e foi protagonista en actos políticos e nas eleccións do período republicano na nosa Comarca.

Valentín Paz-Andrade ten raíces no Deza, concretamente no lugar de Brandomés, da parroquia de Brandariz, no que hoxe é concello de Vila de Cruces. Alí naceu o seu avó materno, Manuel Andrade Carlín, un pequeno fidalgo con pazo e terras. Manuel Andrade casou en Pontevedra con Rosario Tojedo, sobriña do último prior do mosteiro bieito de Lérez. Do seu matrimonio naceron Matilda e Xoán Bautista Andrade, o poeta que tanto influiría na vocación literaria de Paz-Andrade. Con Manuel Andrade, que finou o 7 de febreiro de 1926, pasou Valentín os seus primeiros anos de vida. E a través del estableceu un vínculo coas terras de Carbia que permanecería ao longo da súa vida. Disto deixa constancia a fotografía de 1924, cando aínda dirixía o diario Galicia, na que aparece con varios persoeiros e políticos de Carbia nunha das súas visitas.

O seu ascendente no distrito dezao fixo que pouco antes da proclamación da II República, Francesc Cambó lle propuxera presentarse a deputado polo distrito de Lalín. Valentín, que xa coñecía a campaña republicana que viñan desenvolvendo Manuel Ferreiro e Antonio Jar, rexeita o seu ofrecemento alegando que era un distrito dominado polos republicanos. As eleccións a deputados nunca chegarían a ser convocadas e o goberno optou por facer unhas municipais o 12 de abril de 1931 que finalmente acabaron coa Monarquía. Paz-Andrade, xa vencellado co galeguismo, presentaríase ás eleccións a Cortes Constituíntes de xuño de 1931 dentro da Candidatura de Selección Republicana con Castelao e Cabanillas. A piques estivo de ser elixido se non fose por varios incidentes electorais nos que os resultados de Carbia foron protagonistas e que desencadearon unha intensa polémica.
Na provincia de Pontevedra formouse unha única candidatura para concorrer pola maioría, formada pola Federación Republicana Galega, o PSOE e o Partido Radical. Polas minorías concorría a Candidatura de Selección Republicana na que estaban integrados os galeguistas Castelao, Paz-Andrade e Cabanillas xunto con outros candidatos como Amando Garra, Basilio Álvarez e membros do Partido Radical Agrario e a Dereita Liberal Republicana. Ao presentarse polas minorías, só poderían obter tres deputados. Celebradas as eleccións o 28 de xuño, as actas de Castelao e José López Varela que obtiveran o maior número de votos dábanse como seguras, pero no terceiro escano en disputa había moita igualdade nas votacións entre Ramón Salgado Pérez e Valentín Paz-Andrade. Á hora do escrutinio na Xunta Electoral provincial de Pontevedra, que tivera que ser aprazado pois faltaban por chegar os resultados de Lalín, prodúcense reclamacións e protestas contra as actas de varios distritos, especialmente as do Partido de Lalín e concretamente as dos sete colexios de Carbia. Paz-Andrade que obtivera unha boa porcentaxe de votación neste distrito grazas ao seu ascendente na comarca e aos amigos e parentes de Carbia, constata que as actas de Carbia foran falsificadas, pois non chegara a celebrarse a votación en ningunha das mesas, atopándose coa sorpresa de que a maioría dos votos son para Ramón Salgado. A Xunta aceptou a validez das actas e proclamou deputado a Salgado. Valentín decide impugnar a proclamación na Comisión de Actas do Congreso, contacta con deputados vascos e cataláns e pide o ditame de dous catedráticos de Dereito para presentar á Comisión. Reunida esta o 23 de xullo, ten lugar un intenso debate no que saen a relucir as irregularidades ocorridas en Carbia, pero a pesar de que se pide a intervención da xustiza para depurar responsabilidades, acéptase o escrutinio da Xunta electoral provincial e proclamase deputado a Ramón Salgado por 160 votos de diferencia con Paz-Andrade.
Nas eleccións municipais do 12 de abril xa ocorreran incidentes en Carbia, pois no colexio de Piloño produciuse unha discusión política entre os simpatizantes das dúas candidaturas enfrontadas (a de Cándido Soto e a de Jesús María Santaló) que rematou nunha batalla campal na que se cruzaron disparos, co resultado de dous mortos e doce feridos.

Paz-Andrade continua coa súa actividade política e participa na campaña de difusión do ideario do Partido Galeguista polo Deza. Así, o 1 de maio de 1932 foi un dos oradores dos actos organizados polas escolas de Hijos de Silleda para conmemorar a data, con dous mitins na Penadauga (Escuadro) e Freixeiro (Laro), intervindo con Antón Alonso Ríos e Xerardo Álvarez Gallego. En Escuadro expuxo o ideario do Partido Galeguista como instrumento da transformación política de Galicia, centrándose nos aspectos económicos e na situación da agricultura galega. Defendeu a Autonomía de Galicia argumentando que impulsaría o desenvolvemento económico do agro galego coa creación de cooperativas e as melloras técnicas. Animou finalmente a constituír comités parroquiais do Partido. En Laro louvou a iniciativa dos veciños de acometer as obras do cemiterio cos recursos propios, explicou o programa agrario do PG, a súa organización e a visión dos galeguistas sobre o problema social galego. Pero fundamentalmente dedicou o seu discurso a falar da economía rural, do sistema tributario e arancelario e da organización fiscal.

Volve ao Deza en xullo dese ano seguindo coa campaña de espallamento do Partido, xunto con Castelao, Suárez Picallo, Alonso Ríos e Otero Pedrayo. O 24 de xullo celébranse senllos mitins en Noceda e Lalín, estando previsto outro en Vilatuxe (na feira dos Carballiños) que tivo que ser suspendido. Nestes actos Valentín é o encargado de expoñer o programa galeguista nos seus aspectos agrario e económico. A raíz da súa visita a Lalín contactan con Cándido Soto, orixinario de Carbia, un dos homes fortes da política local, que fora alcalde antes da Ditadura de Primo de Rivera e que conservaba un importante poder de influencia, quen lles promete a súa colaboración.

Na campaña para as eleccións de novembro de 1933, ás que Paz-Andrade se presenta polo Partido Galeguista que desta volta esta integrado na Candidatura de Izquierda Republicana, participa en varios mitins, concretamente o 14 de novembro no Campo da feira da Bandeira ás doce da mañá, con Joaquín Poza Juncal e Antón Alonso Ríos. Os oradores desprázanse ese mesmo día a Rodeiro para dar outro mitin ás tres da tarde. Celebradas as eleccións o 19 de novembro, os Radicais obteñen a maioría e polas minorías son elixidos os candidatos de dereitas. De novo se producen protestas durante o escrutinio, Paz-Andrade, Castelao e outros candidatos cualificaron de pucheirazo o acontecido en varios concellos, especialmente no de Carbia, onde se di que a pesar de non celebrarse as eleccións, as actas reflicten unha votación unánime para os candidatos radicais; aínda que esta vez o fraude electoral tamén chegou ao concello de Rodeiro.

Nas eleccións de febreiro de 1936 Paz-Andrade preséntase na Candidatura de Centro Republicano encabezada polo daquela presidente do goberno Manuel Portela Valladares. Nesta candidatura figura como número dous Jesús María Santalo Ponte, o avogado e secretario xudicial de Carbia, xunto con outros antigos membros do Partido Radical. A vitoria foi para a Frente Popular, pero polas minorías estaba en xogo o escano de Portela Valladares. De novo se produciron protestas ante a Xunta Electoral polo fraude ocorrido no distrito de Lalín, e outra vez as actas de Carbia foron protagonistas, pois un axente de Emiliano Iglesias, José Jaen, rouboulle ao carteiro os sobres que contiñan as actas nunha rúa de Pontevedra. O escrutinio das eleccións pontevedresas foi novamente obxecto de discusión na Comisión de Actas do Congreso, pero a pesar de recoñecer que se cometeran anormalidades, non se anularon as eleccións e Portela obtivo o seu escano.

Todo indica que en moitos destes amaños electorais dos que levamos falado tivo unha destacada actuación Jesús María Santaló, que fora alcalde e xuíz municipal de Carbia, afiliado ao Partido Radical, e que en 1934 foi nomeado secretario do Xulgado do Partido, e a quen Julio Calviño Friol, que traballou con el como axente electoral cualificaba como “o gran electorero” do Deza. En abril e maio de 1936 a prensa nacionalista e de esquerdas solicitaba para Santaló un expediente de depuración por “batir el récord de pucherazos”.

Manuel Igrexas
Publicado en FARO DE VIGO (edición Deza-Tabeirós) o 17-5-2012.