O periódico que chegou de Cuba

Neste 2022 que remata fixéronse cen anos da aparición de Verdad y Justicia, acontecida un 18 de abril de 1922. Máximo López Carral e Jesús Iglesias Surribas, que chegaran de Cuba uns meses antes, botaron a andar o bisemanario desde un local alugado na parroquia de Prado.

Máximo López Carral, fundador e director de Verdad y Justicia.

“Coñecín un Lalín sen bancos, sen instituto, sen colexios privados, sen grupos escolares do Estado. Sen tantos ricos nin tantos cartos, pero tiña algo Lalín que hoxe xa desapareceu, un xornal que se chamaba Verdad y Justicia.”

Así o lembraba Laxeiro n’Os escritos de Don Ramiro, unha das poucas referencias que se poden rastrexar sobre esta excepcional experiencia xornalística que semella sepultada no esquecemento. O periódico Verdad y Justicia que o de Botos coñeceu nos seus anos na Habana, debeu deixar nel unha fonda pegada que aínda permanecía na memoria moitos anos despois.

E efectivamente, Verdad y Justicia foi un periódico valente que fixo honra ao seu título sostendo unha dura campaña a prol da xustiza, apoiando o movemento agrarista contra o rancio caciquismo que imperaba en Deza, coas únicas armas da razón e a verdade.

Non se conservan exemplares e malamente podo reconstruír a historia deste xornal a través das referencias que del fan algunhas publicacións da época.

Que fixo posible a edición dun medio tan crítico co poder na nosa comarca? Conxuráronse por esas datas varios factores: O empuxe dos emigrados cubanos, o rexurdimento do agrarismo lalinense, e a fundación da Unión del Partido de Lalín de Buenos Aires.

Pódese rastrexar a orixe no periódico uns anos antes. Algúns membros da sociedade Hijos de Lalín da Habana viñan insistindo dende a súa creación en 1910, na necesidade de apoiar ás sociedades agrarias na súa organización e defensa. A primeira noticia que temos sobre a intención de crear un xornal agrario en Lalín data de 1914, cando Máximo López, apoia unha proposición de Felipe Sánchez para a axudar ás sociedades agrarias, facéndoa extensiva  á creación dun periódico que defenda as súas posicións.

Pero hai que agardar a 1920 cando se crea a sociedade Club Lalín da Habana, que se propón como un dos seus fins “Propender a la estabilidad de un periódico en dicho Ayuntamiento que sirva de vocero defensor de los principios que sustenta este Reglamento.”

O proxecto materializouse logo da viaxe de Maximino López Carral, dirixente de Hijos de Lalín e Club Lalín da Habana coa súa familia a Galicia a finais de 1921, instalándose na parroquia natal de Moneixas.

O movemento agrario era vizoso en Deza a principios dos anos vinte logo da fundación de novas sociedades en Lalín, Agolada, Rodeiro e Silleda, culminando coa constitución da Federación de las Sociedades Agrícolas del Partido Judicial de Lalín formalizada o 11 de decembro de 1921, coas sociedades de Gresande, Vilanova, Prado, Bermés, Anzo, Filgueira,  A Balouta, Goiás, Botos e as dos concellos de Dozón e Agolada.

En xaneiro 1921 constituíuse na capital arxentina o Comité auxiliar de las sociedades agrícolas y culturales del partido de Lalín en Buenos Aires co propósito de “defender os intereses e dereitos dos labregos a fin de mellorar a situación precaria que os oprime”. E nese mesmo mes bota a andar a sociedade Unión del Partido de Lalín que se autotitula “Auxiliar y de fomento de sociedades agrarias y culturales en el Partido”.

Con estes vimbios Maximino López e Jesús Iglesias Surribas, que tiña experiencia como impresor, inician a edición de Verdad y Justicia co obxectivo declarado de “fomentar la instrucción y la cultura y ser órgano de las Sociedades Agrarias del partido de Lalín”. Contan tamén coa colaboración de Jesús Filloy, o líder agrario de Cortegada, retornado de Buenos Aires uns anos antes, que se converteu nun dos redactores do xornal. O 18 de abril abriron os dezaos o primeiro número do xornal que saíu a rúa durante case tres anos cada quince días, coincidindo coas datas das feiras de Lalín,.

Un fragmento da única folla conservada de Verdad y Justicia.

Verdad y Justicia serviu de voceiro da campaña contra a anulación eleccións municipais de febreiro de 1922, nas que os agrarios obtiveran unha soada vitoria en Lalín, Silleda e Agolada. As eleccións foran invalidadas polo caciquismo alegando defectos formais, o que desencadeou unha vaga de mitins e protestas, ata que en setembro se celebraron novas eleccións en Silleda, Agolada e Rodeiro.

Desde o xornal lanzaron a idea de celebrar un congreso agrario das Sociedades de Lalín e A Estrada para asentar a colaboración entre elas, e o director, Maximino López participou no congreso Agrario de Tui de setembro de 1922.

Pronto se viu acosado polas autoridades e enfrontado coa Igrexa. O cura de Moneixas, Andrés Cajide, viña atacando ao director desde o púlpito acusándoo de masón e espiritista. Máximo sufriu tamén un atentado aínda que sen consecuencias.

Con este panorama, Máximo López decidiu retornar a Cuba coa familia embarcando no vapor Hammonia no porto de Vigo o 8 de setembro de 1922. O barco naufragou o día seguinte, Máximo e a familia salváronse e foron recollidos por un barco inglés que os levou a Southampton, desde onde volveron a Vigo para embarcar de novo rumbo a Habana.

Jesús Iglesias Surribas, administrador e despois director do periódico.

A Máximo López sucedeuno na dirección do periódico Jesús Filloy, que continuou coa mesma liña editorial. E consecuentemente, en xaneiro de 1923, o bispo de Lugo Plácido Ángel Rey prohibiu a “lectura e retención” do periódico en toda a diocese por conter proposicións heréticas, ser claramente naturalista e librecultista, defender proposicións malsoantes, escandalosas e impías, ademais de estar “escrito con pésima redacción gramatical”.

Cando en setembro de 1923 o xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado e instaurou unha ditadura en España, Verdad y Justicia non desapareceu. Jesús Iglesias Surribas, que ocupara o posto de administrador, fíxose cargo da dirección. O periódico esquivou como puido a censura da ditadura, non sen polémicas.

A sociedade Unión del Partido de Lalín, que aceptara a correspondencia do periódico en Buenos Aires, pronunciouse en varias ocasións contra os artigos que se publicaban, acusando á dirección de abandonar os ideais agraristas. Protestou contra os escritos de Ricardo Rielo denigrantes para a sociedade. Antón Alonso Ríos publicou duros ataques á dirección da Federación, segundo el entregada a ditadura, que foron respondidos por Ramón Fernández Villar defendendo a liña colaboracionista das agrarias federadas.

Tamén desde El Despertar Gallego, o órgano da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales de Buenos Aires, Alonso Ríos, asinando como “El rugidor de la Selva”, atacou a Xesús Froiz, que publicaba as súas primeiras colaboracións xornalísticas en Verdad y Justicia co pseudónimo “El Cantor del Bosque”. Outro veterano agrarista, Jesús González Peña, saíu en defensa de Froiz.

Verdad y Justicia da conta da deturpación do programa agrario das sociedades e o seu control por políticos colaboracionistas coa ditadura como Cándido Soto, que se fai coa presidencia da Sociedade de Gresande en 1924. Isto desatou unha campaña de acoso contra o seu director, Jesús Iglesias, a quen ameazaron coa cadea por desertor ao non ter cumprido o servizo militar. Jesús marchou precipitadamente a Cuba en decembro de 1924 e o periódico esmoreceu.

Ao rematar a ditadura, os agrarios intentaron sen éxito reactivar o periódico, do que apareceu un único numero en decembro de 1929, baixo a dirección de Ramón Fernández Villar e cun editorial de Jesús Froiz.

Dez anos despois da súa desaparición, desde as páxinas de Razón, rememoraba Iglesias Surribas a súa participación no proxecto Verdad y Justicia:

“Las peripecias que hemos encontrado a nuestro paso cuando estuvimos al frente de Verdad y Justicia, no fueron causa para amilanar nuestro camino; antes al contrario, ello nos sirvió de acicate para reunir todas nuestras energías y emprenderla directamente sin rebajas. Nuestro grito era de justicia y de razonamiento, era la protesta de la dignidad pública que se encarnaba en nosotros, que sosteníamos la campaña en defensa del deshonor y la procacidad de los traficantes de vendicta pública, que se transformó como un sol que va a purificar las burdas pestilencias con que quisieron mancharnos.”

Jesús María Santaló, candidato a deputado polo Deza

Foi alcalde de Carbia, secretario do xulgado de Lalín, candidato a deputado polo Deza e exiliado político durante a guerra.

Na época da ditadura de Primo de Rivera e na II República houbo no Deza unha importante figura que permanece esquecida da historia: Jesús María Santaló. Moitos acontecementos políticos desa época contaron coa súa presenza, e a súa influencia deixouse sentir en case todos os procesos electorais do período republicano.

Tarxeta do convite á homenaxe

O evento máis destacado do que foi absoluto protagonista foi o banquete homenaxe para a súa proclamación como candidato a deputado, celebrado en Lalín en 1935. Jesús María Santaló era nesas datas secretario no xulgado da capital do Deza. En xuño formouse unha comisión para promover un acto de homenaxe e proclamación composta polos médicos Carlos Fernández e José Rodríguez, o avogado Manuel López Noguerol, os procuradores Domingo Pablo Palmaz e Ramón Moure, o veterinario Benito Rodríguez, o comerciante Manuel García Diéguez e o perito agrícola Gonzalo Goyanes Sánchez. Fixaron a data do banquete-homenaxe para o mes de xullo. Estaba programado como un acto de adhesión á figura política de Santaló. Xa se falaba da intención de proclamalo candidato a deputado, tal e como se fixo constar nas tarxetas de invitación. Prevíase a chegada de comisións de todos os concellos dezaos dispostas a renderlle adhesión e apoiar a súa candidatura, acompañadas de banda de música.

Finalmente, chegou a data anunciada, o domingo 7 de xullo. Nas entradas da vila colocaron pancartas coa lenda “Lalín saluda a don Jesús María Santaló”. Ás doce do mediodía formouse unha manifestación coas delegacións dos concellos dezaos para presentarlle a súa adhesión ao homenaxeado. Ían acompañadas das bandas de música de Piloño, Silleda, Bendoiro, A Xesta, Ventosa, as dúas de Merza e os gaiteiros Os Dezas. José María foinas recibindo no Hotel do Ferrador. Ao remate, algunhas das bandas deron concertos na rúa principal.

Menú e programa do banquete-homenaxe

Cara as dúas da tarde os participantes marcharon á feira do Vento onde se celebrou o banquete. As crónicas falan da asistencia de máis de 600 comensais. O opíparo menú foi servido pola Casa Navaza. Rematado o xantar, que foi amenizado polas bandas, comezaron os discursos. Tomou a palabra Manuel López Noguerol como membro da comisión organizadora para ofrecer a homenaxe e anunciar oficialmente a súa proclamación como candidato a deputado polo distrito. Falaron despois para adherirse Pablo del Río Rúa, o párroco de Ínsua e Duxame, en representación do concello de Carbia; José Villares Lamela, avogado e ex-xuíz municipal de Silleda; Manuel Peleteiro Pazos, farmacéutico de Agolada; José Nóvoa Rodríguez, avogado e xuíz municipal de Dozón e Francisco Vence Campos, avogado e xuíz municipal de Rodeiro. Interviron a continuación os deputados Víctor Lis Quibén e Isidoro Millán Mariño e o exdeputado Alejando Mon Landa. Rematou a quenda de intervencións o homenaxeado, que logo de agradecer aos seus amigos o acto, proclamou:

Yo no pertenezco a partido político alguno y tampoco podría pertenecer en razón de mi cargo. Soy y seré independiente y con este carácter me presentaré en las próximas elecciones, por si la bondad de mis amigos quieren llevarme al Parlamento. Para mí no hay amigos ni enemigos, ni blancos ni negros ni partidarios de una u otra agrupación; para mí sólo hay un amor que es el distrito de Lalín y unos amigos que son todos los vecinos de su territorio, a quienes prometo servir y atender en todo momento.

O discurso de Santaló recorda vellas formas do caciquismo da Restauración, cando se elixía un único deputado polo distrito de Lalín e non o tal e como acontecía nas eleccións da República, que elixían deputados pola circunscrición provincial por maiorías ou minorías, sempre encadrados nunha candidatura de partidos políticos ou coalicións electorais. De feito, algúns cronistas denuncian esta homenaxe como un acto do non nato Partido Agrario Gallego, sucursal do Partido Agrario Español de Martínez de Velasco, que estaba organizando Alejandro Mon, e que xa vivira na primavera dese ano a constitución dos comités locais das cidades de Pontevedra e Vigo, baixo a dirección de Prudencio Landín e Isidoro Buceta. O Partido Agrario Gallego non chegou a desenvolverse e os seus promotores acabaron integrados na candidatura de centro de Portela Valladares xunto cos restos do Partido Radical para as eleccións de febreiro de 1936.

Por certo, rematado o banquete, como era costume, celebrouse na Feira do Vento unha animada romaría.

Quen é este Santaló ao que se pretendía proclamar deputado polo Deza?

Jesús María Santaló Ponte naceu no pazo da Torre de Merza o 8 de maio de 1895. Era fillo do avogado Ramón Santaló Villar, xuíz municipal de Carbia, escribán do xulgado de Ribadeo e entre 1901 e 1924, secretario do xulgado de Lalín. Ramón Santaló foi tamén un asiduo colaborador na prensa, tanto local (pertenceu á redacción do periódico La Defensa de Lalín) como de ámbito galego (exerceu a correspondencia dos xornais composteláns Diario de Galicia en Lalín e El Correo de Galicia en Carbia). Logo do seu paso por Lalín trasladouse a Pravia (Asturias), traballou algún tempo en Ribadavia e acabou a súa carreira no xulgado de Betanzos, xa durante o período republicano. Foi nomeado polo Goberno Cabaleiro da Orde de Isabel a Católica en 1920.

Jesús Mª Santalo en 1935

Jesús María estudou o bacharelato en Lugo e despois licenciouse en dereito na universidade compostelá. Antes de rematar a carreira casou en Cee con María Cereijo Gayoso, irmá do que xa era o seu cuñado Juan Cereijo. Durante a época de estudante escribiu algunhas crónicas desde Merza para o xornal El Correo de Galicia, do que era correspondente o seu pai. Unha vez licenciado fixo as oposicións a secretario xudicial, que aprobou en 1919. Pouco tempo despois converteuse en administrador do balneario de Cruces.

O seu primeiro destino como funcionario xudicial foi o xulgado de Fuentesaúco (na provincia de Zamora), porén en 1922 xa se trasladou a Ponteceso. Logo da proclamación da ditadura de Primo de Rivera, e grazas á influencia do que fora deputado provincial do distrito, Alfredo Espinosa, foi nomeado alcalde de Carbia o 20 de marzo de 1924. Como alcalde, recibe as loubanzas do correspondente en Carbia do periódico agrarista Verdad y Justicia, destacando que é o primeiro alcalde non monterista. Permaneceu pouco tempo no cargo, pois o 1 de novembro dimitiu ao ser nomeado xuíz municipal do mesmo concello, un cargo moito máis apetecible e desde o que podía exercer unha maior influencia política e social. Ao mesmo tempo, o concello de Carbia, presidido por Andrés Lareu, acordou nomealo fillo predilecto. O 11 de xaneiro do ano seguinte recibiu con este motivo unha homenaxe en forma de banquete popular conxuntamente co delegado gobernativo da ditadura no partido de Lalín, Dámaso Iturrioz. No acto entregáronlle unha placa conmemorativa confeccionada por un prateiro de Compostela.

Presidencia da homenaxe a Santalo en Vila de Cruces, 1930

Colaborador da ditadura, era xa coñecido e cualificado como cacique polos seus inimigos políticos polos seus amaños na administración municipal e xudicial. Ao se constituír en Carbia a Unión Patriótica, o partido único creado por Primo de Rivera, foi nomeado presidente. En 1928, cando a ditadura primorriverista agonizaba, abriu bufete de avogado en Lalín. Foi nomeado concelleiro polo continxente de maiores contribuíntes en febreiro de 1930, e como presentación da súa futura carreira política os seus partidarios organizaron unha homenaxe popular no seu concello o 16 de marzo. En xuño foi nomeado outra vez xuíz municipal de Carbia.

Homenaxe a Jesús Mª Santaló en Vila de Cruces, 1930

Nas eleccións municipais do 12 de abril de 1931 que trouxeron a República montou unha candidatura formada cos antigos membros da Unión Patriótica, que se enfrontou á do vello cacique de Carbia Cándido Soto, cualificada como “demócrata” aínda que representaba ao vello Partido Liberal da Restauración. El mesmo presentouse como candidato a concelleiro polo terceiro distrito (que incluía as seccións de Bascuas e Merza). A loita foi brutal, chegando a haber varios mortos e feridos na mesa de Piloño. Santaló foi elixido concelleiro, aínda que coa anulación das eleccións non chegou a tomar posesión. Unha comisión xestora fíxose cargo do goberno do concello até a convocatoria de novas eleccións o 31 de maio. Nestas xa non figuraba Santaló como candidato, porén unha boa parte dos triunfantes como Rafael Salgado, David Sesto e outros eran os membros da anterior candidatura upetista, que agora se presenta como republicana. Foi a candidatura que gañou as eleccións, o seu triunfo foi debedor do control de Santaló sobre os procesos electorais, e deste xeito conseguiu manter a súa influencia no concello.

Despois da proclamación da República continuou como avogado en Lalín, con todo seguiu exercendo o control das eleccións en Carbia. Houbo protestas pola adulteración das eleccións constituíntes de xuño de 1931 e sobre todo nas de novembro de 1933, con actas dobres que foron obxecto de protestas no escrutinio. O principal beneficiario destas manipulacións foi o Partido Radical, e a partir do seu triunfo Santaló xa se posicionou politicamente cos radicais.

Asistentes ao homenaxe en Silleda, 1934

En abril de 1934 conseguiu o nomeamento de secretario do xulgado de Primeira Instancia e Instrución de Lalín, logo do falecemento do anterior, Nicasio Blanco Rodríguez. A partir dese momento relanzou a súa carreira política coa pretensión de ser elixido deputado. Iniciou unha campaña de homenaxes por todos os concellos da comarca que comezou en maio na súa parroquia de Merza. A finais dese mesmo mes recibiu outra homenaxe en Silleda. A revolución de Asturias paralizou esta campaña promocional.

Retomou a operación no verán de 1935 xa con maior repercusión, cando se celebrou o banquete-homenaxe-proclamación do que falei ao principio. Continuou a campaña en agosto en Agolada, onde uns sesenta amigos se reuniron nunha carballeira para facerlle unha homenaxe ao candidato. A finais dese mesmo mes volvéronlle ofrecer outra homenaxe en Silleda.

Grupo de asistentes ao banquete-homenaxe de Lalín, 1935

Caeu o goberno radical-cedista polo escándalo do estrapelo. Manuel Portela Valladares converteuse en presidente do goberno e convocou eleccións para febreiro de 1936. Formáronse dúas grandes coalicións electorais, o Frente Popular e a CEDA. Santaló integrouse nunha terceira, a candidatura de centro promovida por Portela Valladares, xunto con antigos deputados radicais como Ramón Salgado ou José López Varela. Participou activamente na campaña electoral na que a prensa cualificaba de candidatura gobernamental, recibindo e reuníndose con comisións de veciños en Lalín e Silleda, falando no mitin da capital dezá con Ramón Salgado a finais de xaneiro, visitando aos delegados do Goberno en Pontevedra para solicitar obras que remediasen o problema do paro na comarca, moi elevado pola paralización das obras do ferrocarril, ou visitando ao alcalde portelista Domingo Pablo Palmaz para anunciarlle a exención da aportación do concello para o futuro edificio da escola graduada de Lalín.

Finalmente Santaló foi o número cinco na candidatura que encabezaba Manuel Portela Valladares, seguido de Alejandro Mon Landa, José López Varela e Ramón Salgado Pérez, e na que aparece no número sete Valentín Paz Andrade. Triunfou a Fronte Popular, só foi elixido Portela Valladres polas minorías e o noso persoeiro non conseguiu o ansiado posto de deputado a pesar de obter no distrito de Lalín a maior porcentaxe de votación: 23.219 votos. Repetíronse as protestas nestas eleccións pola manipulación das actas de Carbia e Lalín. O procedemento que utilizaba era a simulación: no intre posterior ás eleccións, ou ás veces incluso antes, amañábanse as actas para cambiar o sentido do voto. En palabras do deputado Guerra del Río ao referirse aos datos de Lalín na sesión das Cortes que analizaba as actas, “en Galicia no actúan los matones, actúan los prestidigitadores”. Nos meses seguintes apareceron na prensa duras censuras pola súa actuación como electoreiro e amañador de eleccións no distrito. Os periódicos A Nosa Terra e El País publicaron críticas e solicitaban un expediente de depuración como secretario do xulgado afirmando que “bateu o record de pucheirazos” xunto co xuíz Pío Somoza.

Denuncia a Santaló en A Nosa Terra 1936

Nunca chegou a ser sancionado, pois poucos meses despois produciuse o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936. Santaló desfrutaba neses momentos dunha licenza que solicitara dous días antes. Polo que puiden averiguar a partir das fontes orais, estaba en Madrid cando aconteceu o levantamento militar. Ao ser consciente da situación, e dadas as súas implicacións políticas, buscou asilo na embaixada francesa, aínda que polo excesivo número de solicitantes foi rexeitado nun primeiro momento. Conseguiu finalmente ser acollido logo de simular un accidente automobilístico. Na embaixada non podían manter tantos refuxiados e enviaron un bo grupo, entre os que estaba Santaló, para Valencia. Desde o porto de Valencia logrou embarcar a Francia. Estivo varios anos no país galo como refuxiado político sen que teñamos constancia de cales foron as súas actividades durante ese tempo. Si sabemos que mantivo correspondencia coa súa muller desde Valencia e Francia coa precaución de dirixir as cartas a un veciño para evitar a censura.

Mentes tanto, as autoridades franquistas actuaron na súa contra. No pazo familiar da Torre en Merza eran habituais as visitas da Garda civil tratando de descubrir o seu paradoiro. A Comisión provincial de Incautación de Bens decretou a apertura de expediente de responsabilidade en xuño de 1938. Tamén se lle abriu outro expediente por responsabilidades políticas. No arquivo do concello de Lalín constan as peticións de informes sobre a súa conduta profesional e actividades políticas e tamén as solicitudes de sinalamento de testemuñas para depoñer no seu xuízo. Curiosamente, non teño constancia de ningún procesamento de Jesús María, nin tampouco aparecen as resolucións dos expedientes de incautación de bens ou de responsabilidades políticas. Posiblemente a intervención e as xestións do seu irmán Carlos Santaló, maxistrado afín aos sublevados, conseguiron evitarlle as sancións que lle agardaban. Porén sabemos que a súa muller tivo que vender moitas propiedades nesa época, algunhas ao seu cuñado Carlos Santaló, quizais para deixalas fora do expediente de incautación.

A principios dos anos corenta optou por retornar á España franquista, unha vez seguro de que non habería represalias ou sancións contra el, pois parece que as influencias do seu irmán e outras amizades lograron minimizalas. Veu por mar dende Francia e desembarcou no porto de Ribadeo, a vila na que o seu irmán Carlos estaba destinado como xuíz de Instrución. Unha historia familiar afirma que o seu veciño Cornado foi buscalo a Ribadeo e levouno a Lugo disfrazado de cura. Ata alí foi a súa muller coa consigna de que vería tres curas xuntos e el sería o do medio.

Pazo da Torre, Merza

Xa instalado en Merza, no pazo da Torre, dedicouse ao contrabando de wolfram. Parece que gardaba o mineral na Torre, pois alí os gardas non se atrevían a inspeccionar. Prestoulle axuda a moitos presos políticos traballadores forzosos das minas de Fontao como testemuña un cadro coa bandeira republicana regalo dos penados que estivo moitos anos colgado no pazo.

Anuncio na prensa 1950

Rehabilitado como secretario xudicial, desempeñou o cargo no xulgado de Sahagún en 1947, aínda que só por uns meses. Volveu abrir o despacho de avogado en Lalín a principios dos anos cincuenta e foi novamente nomeado xuíz municipal de Carbia a mediados desa década. Finalmente, en 1957, conseguiu o posto de secretario do xulgado de Baltanás na provincia de Palencia, pasou despois polo de Villacarriedo (Cantabria), para finalmente ser secretario do xulgado de Padrón en 1958. Neste posto rematou a súa vida profesional nos anos setenta.

Jesús María Santaló Ponte morreu en Merza o 12 de outubro de 1982, tres anos despois do falecemento da súa muller.

A Sección Adoradora Nocturna de Lalín

A Adoración Nocturna Española, asociación piadosa dedicada ao culto do Sacramento, foi fundada en Madrid por Luis de Trelles Noguerol en 1877, estendéndose rapidamente pola maioría das dioceses de España. En Compostela créase en 1882 baixo o patrocinio do Cardeal Payá y Rico. A súa expansión forma parte do asociacionismo devocional que responde á mobilización dos católicos e a unha pretensión contrarrevolucionaria ante os avances do movemento obreiro.

Segundo as nosas noticias, a Sección Adoradora Nocturna de Lalín fúndase en 1903, o 30 de outubro dese ano celebra a súa primeira vixilia. O seu creador e primeiro presidente foi o avogado e xornalista Hipólito Codesido Sánchez e o seu impulsor o sacerdote e párroco de Lalín Antonio Neira Sanjurjo (que falece pouco antes de celebrarse a vixilia inaugural).

Sobre a personalidade de Hipólito Codesido, acérrimo partidario das ideas tradicionalistas, xa temos comentado noutros artigos que foi fundador e director do periódico local La Defensa (1905/1908) “Defensor de la Religión y de los intereses materiales de esta comarca”. Anteriormente xa dirixira en Betanzos o semanario Las Mariñas (1886), apaixoado defensor dos principios católicos. Trasladado a Pontevedra, onde ocupa un cargo de funcionario no Goberno civil, dirixe Galicia Recreativa: Semanario popular Utile et Dulce (1890-1892) e El Criterio Gallego: Diario católico de la mañana (1893), ambos de inspiración católica e o último carlista.

A súa vinculación con Lalín ven polo matrimonio con Gumersinda Silva, sobriña e herdeira do que fora Alcalde deste Concello e logo deputado provincial Antonio Taboada Iglesias. A principios do século XX instálase na vila como avogado e participa na loita política contra o líder do Partido Liberal Antonio Crespo, apoiando aos conservadores de Laureano Blanco.

Impulsa a creación da Sección Adoradora Nocturna aglutinando ao sector máis integrista da vila, que topa nela unha canle non só para a súa expresión relixiosa, senón ademais unha forma encuberta de militancia político-relixiosa (ao xeito doutras estruturas apoiadas pola xerarquía eclesiástica que desembocaban moitas veces nunha forma de militancia política: Hijas de María, Juventudes Católicas,…).
Acompáñano na primeira Directiva Jerónimo Rodríguez García, como secretario e o comerciante José Asorey Novais como tesoureiro. Participan tamén como vocais: Ramón Santaló, Manuel Villaverde e José Rivas.

En 1907 Hipólito Codesido abandona a presidencia e sucédeo José Asorey, que marcha de Lalín ao ano seguinte, quedando como presidente Secundino Gutiérrez.

A Sección celebra as súas vixilias ordinarias na igrexa de Donramiro, baixo a dirección do novo párroco Buenaventura Cañizares. Tamén en Donramiro conmemoran as vixilias de aniversario, defuntos, fin de ano, festa do patrón San Pascual Bailón, … En 1908 acordan trasladar as vixilias á igrexa parroquial de Lalín (situada no que hoxe é a praza de Loriga, pois a nova igrexa estaba aínda en construción) para facilitar a concorrencia dos fregueses.

A Adoración Nocturna estendese polas parroquias do Concello. En xuño de 1904, créase a sección de Moneixas, a que máis tempo perdurou, gracias ao impulso do sacerdote Andrés Cagide logo da súa chegada a parroquia en 1916; como proba a celebración do 25 aniversario da súa fundación cunha gran festa relixiosa en Lalín en 1929, á que acudiron representantes da maioría das seccións Galicia e do Consello Supremo de España e a sección de Madrid.

A de Vilatuxe, unha das máis activas, fúndase en xullo de 1904, presidida por José García Mámoa, co párroco Primo Madriñán como director espiritual. En agosto de 1907 constitúese a do Corpiño e en xuño do ano seguinte a de Barcia.

Unha ampla representación da Adoración Nocturna de Lalín acode á peregrinación a Zaragoza en setembro de 1908. Están presentes as seccións do Corpiño, Vilatuxe, Moneixas, Barcia e Lalín cos seus directores e presidentes, ademáis do deputado provincial Antonio Domínguez Fociños, coa súa muller e dúas das súas fillas, e algúns sacerdotes dezaos. Boa parte dos asistentes continúan despois viaxe a Lourdes.

Celebran anualmente, polo verán, a Festa das Espigas, que aproveitan para a propagación da Adoración por outras parroquias. A festa organizábana conxuntamente todas as seccións do concello, participando nela comisións de Lugo, Parada e Senande. Temos noticias das celebradas en Botos en 1906, Soutolongo en 1907 e Bendoiro en 1908.

Manuel Igrexas